Өрөспүүбүлүкэбитигэр кэлиҥҥи сылларга саха сүөһүтүн иитиитинэн дьарыктанар тэрээһиннээх уонна кэтэх хаһаайыстыбалар ахсааннара, кыралаан да буоллар, эбиллэн иһэрэ кэрэхсэбиллээх. Оттон саха сүөһүтүн тас көстүүтүн бэрт соторутааҕыга диэри Дьокуускайга Емельян Ярославскай аатынан түмэлгэ, кинигэлэргэ, альбомнарга хаартыскалары эрэ көрөр этибит дии. Саха ынаҕын туһунан бикипиэдьийэҕэ саха омук төрүттэниэҕитэн баар кыра сымса, тымныыны тулуһар, бэйэтэ аһын булунар, далга турбат кыыл, үүтэ, этэ, сыата олус минньигэс диэн суруллар.
Ааспыт сыл балаҕан ыйын 1 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 3 101 саха сүөһүтэ баар, ол иһиттэн ыанар ынаҕа – 1 159. Саха сүөһүтүн уопсай ахсааныттан 42 бырыһыана «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтигэр иитэллэн турар. Онтон атына өрөспүүбүлүкэ 17 тирэх уонна кэтэх хаһаайыстыбаларыгар баара биллэр.
Мэҥэ Хаҥалас улууһугар саха сүөһүтүн Баатараҕа Өргөннөөххө, Хаатылымаҕа Александра Игнатьева, Чүүйэҕэ Аркадий Дмитриев бааһынай хаһаайыстыбаларыгар иитэллэр. Өргөннөөх отделениетыгар 99 сүөһүттэн ыанара ‒ 24, Хаатылымаҕа 56-тан ыанара ‒ 18, Чүүйэҕэ 88-тан ыанара ‒ 35.
Бүгүн биһиги 1-кы Тыыллыма нэһилиэгэр Хаатылыма бөһүөлэгэр саха сүөһүтүн иитэр Игнатьевтар дьиэ кэргэн туһунан сырдатыахпыт.
Кинилэр сүөһү иитиитинэн дьарыктанан кэтэх хаһаайыстыба тэриммиттэрэ номнуо отучча сыл буолан эрэр. Александра Семеновна ‒ бэтэринээр быраас. Хаатылымаҕа олохсуйан идэтинэн үлэлээбитэ 37-с сылыгар барда. Кэргэнэ Михаил Николаевич ‒ сылгыһыт. Онон иккиэн сүөһү иитиитигэр сыһыаннаах, үөрүйэх дьон. Бааһынай хаһаайыстыбаларын 1995 сылтан тэриммиттэр. Кыыстаах, уол оҕолоохтор. Кинилэр атын да идэлээх буоллаллар, төрөппүттэригэр күүс-көмө буолан хаһаайыстыбаларыгар үлэлэһэллэр.
‒ Кыстыкка киирдэхпитинэ сааска диэри икки үлэһити ылабыт, хамнастыыбыт. Сайыҥҥы өртүгэр бэйэбит сылдьабыт. Эр дьоммут оттууллар. Саха сүөһүтүн бэһис сылбытын иитэбит. Бастаан саҕалыырбытыгар 20 ньирэйи “Саха сүөһүтэ” генопуонда хааһына тэрилтэттэн атыыласпыппыт. Сүөһүлэрбитин олус сөбүлээтибит, атын боруодалартан бары көрдөрүүлэринэн чыҥха атын буолан биэрдилэр. Быйылгы кыстыкка 56 саха сүөһүлээх киирдибит. Ону таһынан үүт туттарарга анаан 33 симментал боруоданы сүөһүнү эмиэ иитэбит. Сүөһүлэрбитин икки хотонунан тутабыт, ‒ диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр Александра Семеновна. ‒ Саха сүөһүтэ тас көрүҥүнэн уҥуоҕунан кыра, майгытынан олус сэмэй, маҕыраан аймаммат, тыаһа-ууһа суох сылдьар. Хотоҥҥо турар кэмигэр бэлиэтээн көрдөххө, сааҕа-иигэ атын сүөһү боруодалартан лаппа аҕыйах, хоччоххой эбит. Ол оһоҕоһо уһунунан аһы буһарара-иҥэринэрэ атын боруодалартан уратылааҕынан быһаарыллар. Аны олус иччимсэх, оҕомсох, төрүүрэ да айманыыта суох чуумпутук, ылы-чып ааһар. Саҥа төрүүр тиҥэһэ ыана сылдьыбыт ынах курдук туран биэрэр, соһуйбат-өмүрбэт, оҕотун үчүгэйдик эмтэрэр. Исписэлиистэр бэлиэтииллэринэн, ханнык баҕарар усулуобуйаҕа түргэнник үөрэнэр. Саха сүөһүтэ үөрүнэн сылдьар, атын боруодадары чугаһаппат, туоратар, бэйэтин иннин биэрбэт эбит.
Александра Семеновна саха сүөһүтүн иитиитин улууспутугар биир бастакынан өйөөбүт, көҕүлээбит баһылыктарын Ким Кимович Попов туһунан истиҥ-иһирэх тылларынан ахтар.
‒ Ким Кимович, эдэр да киһи буоллар, нэһилиэк инники сайдыытыгар ырааҕы ыраҥалаан, өтө көрөр салайааччы этэ. Ыарахан ыарыыттан эрдэ олохтон туораабыта олус хомолтолоох. Кини дьиэлэрбитин киин хочуолунайтан ититиигэ холбооһуну, скважинаттан уу ситимин тардыыны, биир тылынан нэһилиэнньэҕэ табыгастаах олорор усулуобуйаны тэрийиигэ үгүс үлэни ыыппытын олохтоохтор махталынан ахтабыт. Билигин биһиги бөһүөлэкпитигэр куораттан итэҕэһэ суох толору хааччыллыылаах дьиэни-уоту туттан олорорго усулуобуйа тэриллиитигэр олугу уурбута. Нэһилиэкпитигэр кэтэх хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо саха сүөһүтүн иитиини көҕүлээбитэ. Тус бэйэм кини ыра санаата олоххо киирэригэр баҕа санаалаахпын уонна онно үлэлэһэ сылдьабын.
Александра Семеновна былырыын күһүн саха сүөһүтүн дириҥник үөрэтэн элбэҕи билэр көрөр ыалга Горнай уонна Нам улуустарын административнай кыраныыссаларын икки ардыларыгар Кэҥкэмэ үрэх үрдүгэр баазалаах Диана, Анатолий Чомчоевтарга баран элбэҕи билэн-көрөн кэлбитин кэпсиир.
‒ Диана Васильевна ‒ тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата, генетик-биолог үөрэхтээх, саха сүөһүтүн таҥара оҥостубут киһи. Оттон Анатолий Игнатьевиһи Саха сиригэр билбэт киһи суоҕа буолуо, физик-атомщик, эколог-энтузиаст. Кини эмиэ саха омуга маннык тыйыс айылҕалаах усулуобуйаҕа бэйэбит сүөһүлээх, сылгылаах буолан быр-бааччы олорон кэллэхпит диир. Наука киһитэ олох хаамыытын, өрүттэрин формулаҕа ууран дакаастыырын киһи сөҕө-махтайа истэр, итэҕэйэр. Диана Васильевна саха сүөһүтүн туһунан үөрэппит-чинчийбит үлэтин барытын “История моей коровы Суораттаах длиною в 360 миллионов лет” диэн кинигэтигэр суруйбутун иҥэн-тоҥон ааҕан олус сэргээтим. Онно саха сүөһүтэ былыргыттан баар абориген эбит, ол араас кэмҥэ ыытыллыбыт сиртэн хостооһуннарга олоҕуран дакаастаммыт чахчы. Сана ынаҕын үүтүгэр лактоза диэн эттигэ суох. Ол да иһин, бу үүттэн оҕо да, улахан да дьон аллергиялаабат. Лактоза диэн эттик сэлиэксийэ көмөтүнэн үөскээбит боруодаҕа баар. Бу органическай үүт дэнэр эбит. Аны саха сүөһүтэ сэллик, бруцеллез, лейкоз курдук сыстыганнаах ыарыыларга мээнэ ылларбата, ыалдьыбата өр сыллаах кэтээн көрүү түмүгэр олоҕурар. Үчүгэй үчүгэйин курдук, үүтэ кэмчи буолар. Биир ыамҥа 1 ‒ 3 кг биэрэр. Амтана минньигэс, кыра саахардаах курдук. Этин хаачыстыбатын киһи этэ да барбат, сымнаҕас, минньигэс, быыһа сыа буолар. Диана Васильевна этэринэн, саха сүөһүтэ ‒ “хаама сылдьар эмтиэкэ”. Этигэр, үүтүгэр битэмиинэ, минерала, атын боруода сүөһүтээҕэр хас эмэ төгүл элбэх. Үүтүн иһэ сырыттахха, киһи ыарыыга, дьаҥҥа-дьаһахха ылларбат.
2001 сыллаахха СӨ Ил Дархана Айсен Николаев “Саха сүөһүтүн генопуондатын харыстааһын уонна туһаныы туһунан” Ыйааҕар олоҕуран өрөспүүбүлүкэбит Тыа хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтинэн саха сүөһүтүн иитэр хаһаайыстыбаларга анал балаһыанньа оҥоһуллан өйөбүл олохтоммута төһүү күүс буолар. Ол балаһыанньаҕа олоҕуран хаһаайыстыбалартан туох ирдэниллэрэ барыта сурулла сылдьар. Интэриэһиргээбит дьон ону булан ааҕыахтарын сөп. Судургутук быһаардахха, саха сүөһүтүгэр тирэх хаһаайыстыба буоларга кырата бэрэбиэркэни ааспыт 50 племенной саха сүөһүтүн тутуохтааххын. Биллэн турар, итиниэхэ улахан үлэ, сыра-сылба баранар. Ол оннугар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтинэн үгүөрү көмө оҥоһуллар. Биирдии ынахха 35 тыһыынча солкуобай, кыра сүөһүлэргэ итинтэн арыый кыра суума көрүллэр. Мин санаабар, судаарыстыбаттан маннык көмө үбүлээһин көрүллэрэ саха сүөһүтүн тэнитиигэ, дэлэтиигэ бөҕө тирэх буолар.
Быйыл биһиги улууспут салалтата эмиэ саха сүөһүтүн иитиэн баҕалаах дьону, хаһаайыстыбалары өйүүр, көҕүлүүр сыаллаах тирэх хаһаайыстыбалартан сүөһү атыылаһааччыларга төлөбүр сыанатын 50 бырыһыанын уйунан улахан көмөнү оҥорбутугар улууспут баһылыгар Дмитрий Тихоновка, тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччытыгар Иннокентий Семеновка махтанабыт. Дьон сүөһү иитэргэ, бэйэлэрэ билбэттэринэн, өйөбүл суох дииллэрин үгүстүк истэбит. Ол эрэн дьиҥ дьылатыгар киирдэххэ, үлэлиир дьоҥҥо көмө, өйөбүл суох буолбатах ‒ баар.
Ити курдук, СӨ Ил Дархана Айсен Николаев «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» Ыйааҕа, чуолаан саха ынаҕын тэнитиигэ туһуламмыт соруктара олоххо киириилэригэр Игнатьевтар хаһаайыстыбалара бэйэлэрин сэмэй кылааттарын киллэрсэллэр. Улууспут баһылыга Дмитрий Тихонов улууспутугар 2022 ‒ 2025 сс. Тыа хаһаайыстыбатын сылларын биллэрбит сылларыгар саха сүөһүтүн иитэр хаһаайыстыбаларбыт ахсааннара элбээн, өбүгэлэрбититтэн хаалбыт боруодабыт тэнийэн иһэригэр эрэнэбит.