– Дмитрий Егорович, ааҕааччыларга дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ.

– 1987 сыллаахха Мугудай нэһилиэгэр Люция Васильевна уонна Егор Дмитриевич Захаровтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтүм. Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт. Икки убайдаахпын. Кэргэним Валентина Семеновна диэн. Үс оҕолоохпут. Кыыспыт Сандаара 5-с кылааска, уолбут Сандал 4-с кылааска үөрэнэллэр. Оттон кыра кыыспыт София 7 ыйдаах.

– Хаһан урбаанньыт буолбуккунуй? Ол иннинэ ханна үөрэммиккиний, үлэлээбиккиний?

– Мугудай орто оскуолатыгар 8-с кылааска диэри үөрэммитим. Салгыы Д.П.Коркин аатынан Чурапчытааҕы ыспартыыбынай интэринээт-оскуоланы бүтэрбитим. Хотугу многоборьенан дьарыктанар этим. 2010 сыллаахха М.К. Аммосов аатынан ХИФУ физико-техническэй үнүстүүтү үөрэнэн бүтэрбитим. Ол кэнниттэн Дьокуускайдааҕы гидрометеорология салалтатыгар инженеринэн үлэлээбитим. Дойдубар Чурапчыга кэлэн, олохтоох дьаһалтаҕа 6 сыл үлэлээбитим, онтон Төлөй нэһилиэгэр баһылык эбээһинэһин толорооччунан үлэлии сылдьыбытым.

Күүспүн-уохпун холонон көрөөрү, идиэйэлэрбин олоххо киллэрээри, дьаһалтаттан уурайан, Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турбутум. Онно саҥа саҕалааччыларга субсидия көрүллэр. Эпиилкэни оҥорон таһаарыы бырайыакпынан субсидияҕа тиксибитим. Ону бастакы ууран биэрэр усунуос (первоначальный взнос) быһыытынан уган, улахан суумалаах кирэдьиити ылбытым. Тиэхиньикэлэрбин атыыласпытым.

Былырыын атырдьах ыйын 9 күнүгэр урбаанньыт буолбутум. Билигин сүрүн үлэм таһынан Чурапчытааҕы колледжка техническэй дьиссипилиинэлэри биэрэр преподавателинэн уонна Кытаанах нэһилиэгэр исписэлииһинэн үлэлиибин.

– Тэрилтэҥ туһунан сырдат эрэ?

–Сүрүн үлэбитинэн — хамнаспытынан буолар: тутуу үлэтин ыытыы, тутуу матырыйаалын, докумуоннарын оҥоруу, эт-ас бородууксуйатын оҥорон таһаарыы, мүөттээх ыҥырыалары иитии уонна клубниканы үүннэрии. Чурапчыга сэдэх өҥөлөрү оҥоро сатыыбыт. Биири кыайдыбыт да, быраҕан кэбиспэккэ, салгыы сайыннаран иһэбит. Идиэйэбит өссө да элбэх.

Убайбын Андрей Васильевич Хомподоевы уонна бырааппын Борис Дмитриевич Хомподоевы кытары үлэлиибин. Биһиги үөн сиэбит, хаппыт уонна пилорамаҕа ордубут мастары хомуйан, көөбүл (эпиилкэ) оҥоруунан дьарыктаммыппыт сыл кэриҥэ буолан эрэр.

Быйылгыттан эбии эт атыылаһан, пельмени уонна эриллибит эти бэлэмнээн, Чурапчы киин маҕаһыыннарыгар уонна Дьокуускай куоракка атыылыыбыт.

Маны таһынан мүөттээх ыҥырыаны иитиигэ ылсан эрэбит. Онон “Чурапчы мүөтэ” диэн бреннээх бородууксуйа таһаарыахтаахпыт. Хаалара, иһиттэрэ барыта бэлэм.

– Хаһааҥҥыттан урбаанньыт буоларга санаммыккыный? Туох ыарахаттары көрсүбүккүнүй?

– Урут- уруккуттан урбаанньыт эйгэтигэр үлэлиэхпин баҕарар этим. Хонтуораҕа үлэлии сылдьыбыт киһиэхэ, аан бастаан ыарахан этэ. Сүүрэр–көтөр сылаалаах. Дьаһалтаҕа үлэлээбитим улаханнык туһалаата – грамотнай, пунктуальнай буоларга, былааннаахтык үлэлииргэ, дьону кытары уопсай тылы буларга үөрэммитим.

Сири-дойдуну көрөөрү, уопут ылаары, сайдаары, хамнаспын мунньаммын соҕуруу анаан–минээн үлэһиттэр хайдах систиэмэлээхтик үлэлииллэрин көрө–истэ, баран үөрэнэн кэлбитим. Ол курдук, Москваҕа тыа хаһаайыстыбатын хайысхатынан уопут атастаһан, стажировкаланан кэлбитим. Онтон 2018 с. Егор Ефремовтыын икки нэдиэлэлээх фермер кууруһугар үөрэммиппит. Улахан фермердэр хайдах үлэлииллэрин, хайдах хотон тута сылдьалларын көрөн сөхпүппүт. Хоту Норвегия биһиги дойдубутун кытары тэҥ соҕус айылҕалаах, килиимэттээх диэммин онно баран эмиэ үөрэнэн кэлбитим.

Билигин Егор Ефремов Мырылаҕа бааһынай хаһаайыстыбаны тэриннэ. Норвегияҕа, Москваҕа ылбыт уопуппутун туһанан, архитектор табаарыспын кытары чэпчэки сыаналаах, үлэлииргэ табыгастаах хотон бырайыагын оҥорбуппут. Ол эбэтэр оту киллэриигэ, сааҕы таһаарыыга саҥа технологиялары туһанныбыт. Мырылаҕа Егор Ефремовка эксперимент быһыытынан тутуохтаахпыт.

– Ыҥырыалары иитэргэ ханна үөрэммиккиний?

– Икки сыл устата Саха сирин бастакы ыҥырыа иитээччитигэр Анатолий Иванович Гаевойга үөрэммитим. 2017 сыллаахха билсэн баран, киниэхэ үөрэниэхпин баҕарарбын этэн, Анатолий Иванович миигин курсаанынан ылбыта. Тигээйини хайдах иитэргэ, көрөргө, аһатарга, хаһан мүөтү хачайдыырга үөрэммитим. Бу ыам ыйын өрөбүллэригэр эмиэ үлэлии барыахтаахпын. Кини үлэнэн үөрэтэр. Анатолий Иванович сайын устата 4 туонна кэриҥэ мүөтү ылар. Онтукатын кыһыны быһа бэйэтин маҕаһыыннарыгар уонна да атын маҕаһыыннарга атыылыыр.

Билигин биһиги үөрэнэр кэрдиискэ сылдьабыт, ол иһин быйыл 5-6 уйаны туруорар былааннаахпыт.

– Аны клубника үүннэриитин туһунан сырдат эрэ.

– Нам улууһун Хамаҕатта бөһүөлэгэр олорор Сергей Георгиевич Кривошапкин клубниканы олордуунан дьарыктаммыта хас да сыл буолла. Кинини кытары билсэн үөрэммитим. Былырыын Чурапчы сиригэр- буоругар 100 клубника арассаадатын олордубутум. Биирдии уктан сайын устата 1 киилэни ылыахтаах эбиккин, ону биһиги 10–ча устуука клубниканы ылбыппыт. Быйыл атын буорга уоҕурдуулаан үүннэриэхтээхпит. Арассааданы Сергей Георгиевичтан атыыласпыппыт. Фриго клубника арассаадатын Польшаттан, Италияттан тоҥнуу аҕалаллар эбит. Сиэмэнэн буолбакка, арассааданан атыылаһар ордук. Бастакы сылыгар аһа аҕыйах буолар эбит. Хас да сыл үүнэн баран тоҥон кэлбит ук элбэх клубниканы биэриэхтээх.

– Тоҕо «TANA» диэн ааттанныгытый?

– Аат дьон өйүгэр түргэнник хатаныахтаах. Ол иһин суруллара, иһиллэрэ боростуой, өҥө киһи хараҕар быраҕыллар буолуохтаах. Норвегияҕа Тана Брю диэн үчүгэй баҕайы дэриэбинэҕэ сырытыннарбыттара. Элбэх саҥаны билбит сирим аатын иҥэрэргэ толкуйдаммытым.

• Инники былааҥҥыт?

– Биир киэһэ олорон, эпиилкэбитин хайдах көдьүүстээхтик туһаныахпытын сөбүн толкуйдаабытым. Эбийиэктэри тутарга хара муоста тыын боппуруос буоларын, тутууга үлэлээбит буолан, үчүгэйдик билэбин. Ол иһин хара муостаҕа саҥа ититии ньыматын тобуларга идиэйэ киирбитэ. Учуонай Александр Малышевы кытары чинчийии үлэтин барытын ыытан, сөптөөх түмүктэри ыламмыт, научнай өттүнэн дакаастаабыппыт. Арассыыйа патенын ылбыппыт. Чурапчыга кыра сыаҕы аһар былааннаахпыт. Оччоҕо кыра объему оҥорон таһаарар кыахтаахпыт. Чахчы көдьүүстээх буоллаҕына, Чурапчы улууһугар саҥа ититии технологията олоххо киириэҕэ.

Маны таһынан бэйэм уопуппар олоҕуран, кэлин методичка таһаарыахпын баҕарабын. Бэйэм, биирдэ эмэ иэйиим киирдэҕинэ, социальнай ситимнэргэ түгэннэри, сиэр-туом туһунан кэпсээннэри суруйааччыбын. Ааҕааччылар сөбүлээччилэр.

– Салайааччы хайдах буолуохтааҕый?

– Салайааччы бэйэтигэр толору былаан оҥостуохтаах. Дьоҥҥо үчүгэйдик сыһыаннаһыахтаах. Салайааччы, уопсайынан, психолог буолуохтаах дии саныыбын. Үлэһиттэригэр тэрилтэ сыалын ситиһэрин туһугар биир өйү- санааны үөскэтиэхтээх. Киһи туохха кыахтааҕын, туохха ордук дьоҕурдаа- ҕын бэлиэтии көрүөхтээх уонна үлэлиир усулуобуйатын тэрийиэхтээх, сынньанар бириэмэни биэриэхтээх. Салайааччы дьаһайарынан эрэ муҥурдаммакка, үлэһиттэрин кытары тэҥҥэ үлэлиэхтээх.

– Ааҕааччыларга баҕа санааҥ?

– Хас биирдии киһи туохха эрэ ананан төрүүр. Ону кыра оҕо сааһыттан таба көрөн, сайыннарыахха наада. Киһи бэйэтин көрдөнөн булар. Сорох дьон булкуллан, ускул-тэскил сылдьааччылар. Тулуурдаах буоллахха, киһи сыыйа үрдүккэ тахсан иһэр уонна баҕа санааҥ сыыйа-баайа туолар.

Урбаанньыт буоларга, бастатан туран, доруобай, чэгиэн-чэбдик буолуохха наада. Дьону кытары тапсыҥ, чөл олоҕу тутуһуҥ, успуордунан дьарыктаныҥ. Мин билигин успуордунан дьарыктаныахпын баҕарабын. Киһи киһини кытары куоталастаҕына, олоххо тардыһыыта күүһүрэр.

Түмүкпэр, хас биирдии киһиэхэ сөбүлүүр дьыалаҕытынан дьарыктаныҥ диэн баҕа санаабын тиэрдэбин. Билиҥҥи үйэҕэ көмө бөҕөтө көрүллэр, харса суох киирсэн иһиҥ уонна санааҕытын түһэримэҥ, үөрэ– көтө сылдьыҥ!

–Дмитрий Егорович, быыс булан кэпсэппитиҥ иһин махтанабын. Эһиэхэ үрдүк ситиһиилэри, инникитин даҕаны саҥаттан -саҥа идиэйэлэр киирэ турдуннар уонна былааннаабыт үлэҕит-хамнаскыт барыта олоххо киирэн истиннэр!

Марфа ПЕТРОВА