Ирина Матвеева – урбаанньыт, элбэх оҕолоох ийэ. Хас да хайысхалаах урбаанын, бырайыактарын, оҕо иитиитин туһунан сиһилии кэпсэттибит.
Бөтүҥ нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Ийэм өттүнэн дьонум – Кириллиннэр учууталлар династиялара. Эһээбит Степан Гаврильевич Кириллин диэн биллэр сүүрүүк этэ. Намҥа сыл аайы Кириллиннэр ааттарынан кросс ыытыллар. Дьиэ кэргэнинэн кыайыылаахтарга бириис туруорар үгэстээхпит. Аҕам аймахтара Түбэттэн төрүттээх Пестряковтар диэннэр. Хос хос эһээм Баай Бэстэрикиэп диэн этэ. Дьонум этэллэринэн, салайар талааным хос хос эһээбиттэн бэриллибит.
Үс саастаахпар төрөппүттэрим Дьокуускайга көһөн барбыттара. Онон республиканскай лицей-интернаты бүтэрбитим, математикпын. Дьонум сүбэлэринэн Новосибирскайга бухгалтер идэтигэр үөрэммитим. Кэргэмминээн устудьуоннуу сылдьан ыал буолбуппут, үс оҕолоохпут. Үөрэхпин бүтэрээтаудит тэрилтэтигэр үлэлээбитим. Эдэр ыал куруук харчыбыт кырыымчык этэ. Онон кыралаан урбаанынан дьарыктанан барбытым. Олох кыраттан, 20 тыһ солк-ан саҕалаабыппыт. Суумка, парфюмерия атыылыыр этим. Онтон кэриэй косметиката баарын истэммин, Кореяттан араас косметика сакаастааммын эргинэр буолбутум. Дьон наадыйарын, сөбүлээбитин көрөммүн күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри 13-с сылбын кэриэй косметикатынан дьарыктанабын.
Кэргэмминээн 2020 сыллаахха “Зеленый город” диэн ресторан арыйбыппыт. Бу рестораны дьон-сэргэ доруобай, хаачыстыбалаах аһы аһаатын диэн сыаллаах-соруктаах арыйбыппыт. Онон аспыт саахара, арыыта-сыата суох. Оҕоҕо сөптөөх доруобай астаахпыт. Кэнники кэмҥэ дьон-сэргэ аһын көрүнэр буолан биһиги рестораммытын сөбүлүүр дьон үгүс.
Маны таһынан, доруобуйа киинин үлэлэтэбит. Бу кииммитигэр биһиги укуолу, эми-тому туһаммакка аныгы ньымаларынан кэрэ аҥардар доруобуйаларын тупсарабыт. Киһи ис доруобуйата үчүгэй буоллаҕына, тас көрүҥэ кыраһыабай буолар диэн санаалаахпын.
Пандемия кэмигэр ресторан арыйар олус ыарахан этэ. Ол эрэн, ханнык баҕарар кризис ырыынагы уларытан биэрэр. Буола турар уларыйыыларга түргэнник толкуйдаан, сөп түбэһиннэрэн үлэлээтэххинэ бизнеһиҥ өссө күүһүрэр, кыаҕырар.
Общественнай үлэнэн дьарыктанарбын сөбүлүүбүн. Үс хайысханан үлэлиибин. Бастакы хайысхам экология буолар. 2019 сыллаахха “Раздельный сбор Якутск” диэн хамсааһыны саҕалаабытым. Бу хамсааһын тоҕо олус кирдээхтик олоробутуй диэн санааттан үөскээбитэ. Ол саҕана хортуон, бытыылка эрэ туталлар этэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсээммит бу хамсааһын кэҥээбитэ. Волонтер хамсааһына баар буолбута. Дьокуускай мэрията өйөөн куоракка сүүсчэкэ бөҕү-саҕы туһунан быраҕар ууруна баар буолбута.Кыһалҕалар бааллар, ол эрэн үчүгэй түмүктээхпит дии саныыбын.
Волонтер хамсааһыммытын кытта Дьокуускай аттынааҕы ойуурдары ыраастыыбыт. Тоҕо диэтэр бу ойуурдар мэрияҕа сыһыаннара суох буолан ким да хомуйбат. “Синет Cпарк” фонданы кытта баҕалаах дьон мустаммыт үлэлиибит. Олус элбэх урукку 90-с сыллардааҕы сыбаалкалары хомуйдубут. Атырдьах ыйыгар эмиэ улахан үлэ буолуохтаах. Бу үлэбитигэр “Якутскэкосети” биһигини өйүүр, онон кинилэргэ махталым улахан.
Иккис хайысхам – саха тыла. “Күөрэгэй” диэн ийэлэр түмсүүлээхпит. Билигин эдэр ийэлэр информацияны үксүн социальнай ситиминэн блогердартан билэллэр. Онон блогердар улахан холобур буолабыт. Ол иһин биһиги түмсүүсоциальнай ситиминэн оҕолоргутун сахалыы тыыннаах иитин, сахалыы билэр оҕо үөрэҕэр ситиһиилээх буолар, олоҕор тирэхтээх буолар диэн ыҥырабыт.Социальнай ситимҥэ бэйэбит оҕолорбутун сахалыы иитэрбитин көрдөрөбүт.Биһиги холобурбутун көрөн элбэх ыал оҕолорун сахалыы уһуйааҥҥа, оскуолаҕа үөрэттэрэллэрин көрөн олус үөрэбит уонна кынаттанабыт.
Сахалыы ойуулуктар, кинигэлэр бааллара олус көмөлөһөр. Кэнники сылларга дьон “уһугуннулар”, санаалара уларыйда.
Биллэн турар, ыарахаттар бааллар. Холобура, Дьокуускайга сахалыы уһуйааннарбытыгар, оскуолаларбытыгар миэстэ тиийбэт кыһалҕата баар. Төрөппүттэр онтон олус санаарҕыыллар.
“Күөрэгэй” түмсүүбүт республикаҕа филиаллардаах. Ийэлэр түмсэннэр оҕону сахалыы иитии туһунан дьоҥҥо тириэрдэ сатыыллар.
Үһүс хайысхабынан сүүрүү буолар. Сүүрүүнэн дьарыктаммытым алтыс сыла буолла. Олус сөбүлүүр дьарыгым. Мин санаабар, сүүрүү диэн спорт эрэ буолбатах. Сүүрүү киһи санаатын бөҕөргөтөр. Урбаан эйгэтигэр олус элбэх ыарахаттары көрсөбүн. Сүүрэр кэммэр санаам сааһыланар.
Сүүрүүнэн үлүһүйүүм “Бегущая Лена” диэн экологическай сүүрүүттэн саҕаламмыта. Бу тэрээһин сүрүн соруга диэн, Өлүөнэ өрүс экологиятыгар болҕомтону тардыы, чөл олоҕу тутуһуу буолар. Эдэр ийэлэри ыҥыран кытыннарар этибит. Ийэлэр кэлээскэҕэ оҕолорун олордон, сиэтэн сүүрэллэр этэ. Ийэ киһи дьиэ кэргэҥҥэ холобур буолар. Кини саҕалаатаҕына дьиэ кэргэнэ ону ылсан иһэр диэн санааттан ийэлэри ыҥырар буолбуппут. “Бегущая Лена” ыытыллар буолуоҕуттан Дьокуускайга сүүрүүнү сөбүлүүр дьон олус элбээтэ. Россияҕа саамай сүүрэр куоратынан буолан эрэбит. Атырдьах ыйын 30 күнүгэр “Олоҥхо марафон” диэн буолаары турар. Сертифицированнай трассаҕа Россия чемпионата буолар. Онно тэрийээччинэн ыҥырбыттара. Урбааны таһынан, маннык общественнай бырайыактары тэрийэрбин олус сөбүлүүбүн. Маннык үлэ миэхэ элбэх күүһү-уоҕу биэрэр. Дьон үрдүктүк сыаналыыллара, махтаналлара олус кынаттыыр. Дьон мин өҥөлөрбүнэн туһаналлар, ол иһин кинилэр иннилэригэр бэйэбин эппиэтинэстээх курдук сананабын. Бэйэм өттүбүттэн эмиэ туох эрэ үчүгэйи, сырдыгы оҥоруохпун баҕарабын.
Мин үлэлэтэр бырайыактарым, тэрилтэлэрим бары биир уопсайдаахтар. Нууччалыы эттэххэ, осознанность диэн. Киһи үчүгэйгэ тардыһыахтаах: оҕо иитиитигэр, дьиэ кэргэҥҥэ, бизнеска, аска-үөлгэ, доруобуйаҕа. Холобур, мин рестораммар дьон доруобай, минньигэс аһы сөбүлээн салгыы оннук аһыыр буолаллар, “Бегущая Лена” сүүрүүгэ кыттаннар салгыы куруук сүүрүүнэн дьарыктаналлар, блогпун ааҕаннар оҕолорун сахалыы иитэргэ дьулуһаллар. Мин дьон олоҕун сырдыкка уларытар сыаллаах үлэлиибин.
Үлэбэр күүстээх хамаандам көмөлөһөр. Кэргэммин кытта бииргэ үлэлиибит. Кини рестораны уонна доруобуйа киинин үлэлэтэр. Мин “Скинтайм” маҕаһыыммытын уонна общественнай бырайыактарбытын үлэлэтэбин. Общественнай бырайыактарга мин соҕотох буолбатахпын. Холобура, “Күөрэгэйгэ” биһиги элбэхпит: урбаанньыттар, блогердар. Күүстээх дьон түмсэн бары бииргэ бэриниилээхтик үлэлиибит. Волонтер хамсааһыннарбытыгар биһиги холобурбутун көрөннөр дьон бэйэлэрэ баҕаларынан кэлэллэр.
— Нам улууһугар сыбаалка темата эмиэ олус сытыытык турар. Эн санааҕар бу кыһалҕаны хайдах быһаарыахха сөбүй ?
Бу кыһалҕа дьон олус элбэх малы-салы тутталларыттан үөскүүр: биирдэ туттуллар иһит, бахила, салапаан уо.д.а. Маҕаһыыннарга олус элбэх салапааҥҥасуулаан биэрэллэр. Маннык быһыы олус элбэх бөҕү таһаарар. Сыбаалка таһынан баран иһэр. Экология эрэ урусхалламмат. Пластик киһи доруобуйатыгар олус куһаҕаннык дьайар. Оҕолор гормональнай ыарыынан ыалдьаллара элбээн иһэрэ олус хомолтолоох. Онон дьон элбэхтэ туттуллар малга көһүөхтэрин наада. Холобура, маҕаһыыҥҥа барарбар бэйэм суумкабын илдьэ барабын, кофе атыылаһарбар бэйэм стакаммар куттарабын, элбэхтэ кэтиллэр таҥас бахила кэтэбин, эбиэппин контейнерга уктан барабын. Урбаанньыттары кытта үлэлиэххэ наада, өйдөтүөххэ наада. Кафе үлэлэтэр урбаанньыт элбэхтэ туттуллар иһиккэ эрэ аһатыахтаах. Ордук оҕолор аһыыр сирдэригэр. Сөптөөх сокуон оҥорон үлэлэтиэххэ наада. Оччоҕо эрэ сыбаалкабоппуруоһун кыайыахпытын сөп.
Урбаан эйгэтигэр олус элбэх хортуон, салапаан бөх тахсар. Табаар барыта хоруопкаҕа кэлэр, үрдүнэн салапааннаах. Ол барыта сыбаалкаҕа барар. Дьокуускайга хортуон уонна салапаан бөҕү тутар сир баар. Ону элбэх киһи билбэт. Улууска урбаанньыттар табаардарын грузовой массыынанан аҕалтараллар. Уонна тоҕо төттөрү ол массыынанан хортуону, салапааны Дьокуускайга ыытар кыаллыбатый ? Бу кыһалҕа быһаарылларыгар урбаанньыттары улуус баһылыктара өйүөхтэрин наада. Биир эмит активист, урбаанньыт бу боппуруоһу көтөҕөрө буоллар диэн баҕарабын.Быһаарылыннаҕына, сыбаалкаҕыт аҥаара суох буолуоҕа. Тоҕо диэтэр сыбаалка аҥаара барыта хортуон.
Дьон урут урбаанньыттары харчы эрэ интэриэстээхтэр диэн соччо сэҥээрбэттэр этэ. Билигин санаан көрдөххө, дьон кыһалҕалаах боппуруостарын быһааралларыгар үксүн урбаанньыттар көмөлөһөллөр. Кинилэр оҥорон таһаарар туһалаах бородууксуйалара олохпутун чэпчэтэллэр. Онон норуот урбаанньыттарга убаастабыллаахтык сыһыаннаһыахтаах дии саныыбын. Оттон урбаанньыттар өссө да дьон кыһалҕатын быһаарар өҥөлөрү толкуйдаан оҥоро туруохтарын наада. Оччоҕо республикабыт олоҕо сайдан, тупсан иһиэҕэ.
Ийэм госслужбаҕа үлэлээбитэ, онон мин эмиэ оннук специалист буолуом дии саныыр этим. Урбаанньыт буолуом диэн өйбөр да суоҕа. Олох уларыйар буолан эрдэттэн идэҕин сатаан таайбат эбиккин. Билигин мин бэйэм оҕолорбун кэтээн көрөбүн. Оҕо араас буолар. Оҕону оскуолаҕа ылар сыаналарынан хааччахтыа суохтаахпыт. Билиҥҥи кэмҥэ дьону кытта сатаан үлэлиир хаачыстыбалар быдан сыаналаналлар. Онон оҕону, бастатан туран, дьону кытта сатаан алтыһарга, кэпсэтэргэ үөрэтиэххэ наада. Оҕолорум санааларын көҥүллүк этэллэригэр, улахан киһиттэн толлубат гына иитэ сатыыбын.Оҕолорбутугар итэҕэйиэхтээхпит. Оччоҕо оҕо онтон кынаттанан бэйэтигэр итэҕэллээх буолар, санаабытын барытын ситиһэр буолар.
Бастакытынан, саҥа саҕалыыр урбаанньыттар нэһилиэнньэҕэ туох тиийбэтин көрөн, толкуйдаан туох эрэ саҥаны, туһалааҕы киллэрэ сатыахтаахтар. Оччоҕо дьон тута сэргиэхтэрэ. Иккиһинэн, уопуттара суох буоллаҕына улахан кредиты ылбакка, кыра харчынан саҕалыыр ордук. Үсүһүнэн, үөрэнэн ылбыт билиигин тута туһанан иһиэххэ наада. Билиигин тута туһамматаххына бириэмэтэ ааһан хаалыан сөп. Аһара теорияҕа умса түспэккэ хамсанан иһиэххэ наада.