Амма нэһилиэгин биир иннигэр уктар бааһынай хаһаайыстыбатынан “Кэнчээри” хаһаайыстыба буолар. Кини оҕуруот аһын үүннэриитинэн дьарыктанар. Манна уопуттаах оҕуруотчут Марфа Харитонова үлэлиир. Кинини көрсөн үлэтин туһунан кэпсэттим.
Марфа Алексеевна бэйэтэ агроном идэлээх. Өр сыл оҕуруот аһын үүннэрэр “Хойуу” учаастагар үлэлээбитэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, бу учаастакка сир ыланнар, дьиэ кэргэнинэн “Кэнчээри” диэн бааһынай хаһаайыстыба тэриммиттэрэ. Хаһаайыстыба баһылыга, кэргэнэ Василий Харитонов буолар. Кини уопуттаах тырахтарыыс. Быйыл Харитоновтар учаастактарыгар хаппыыста, моркуоп уонна сүбүөкүлэ үүннэрэн нэһилиэнньэни хааччыйыахтара.
— Марфа Алексеевна, хаһаайыстыбаҕыт тэриллиитин туһунан билиһиннэриэн дуо?
— Мин бэйэм “Хойуу” учаастагар 1979 сыллаахха үлэлии кэлбитим. Аан бастаан рабочай, тырахтарыыс, оҕуруотчут, онтон үөрэнэн агроном буолбутум. Звеньеводтаабытым. Оччолорго “Хойуу” учаастага Амма оройуонун барытын оҕуруот аһынан хааччыйар этэ. Уонунан га сиргэ хаппыыста, хортуоппуй, моркуоп, сүбүөкүлэ үүннэрэрбит. Теплицаларга оҕурсуу, помидор олордорбут. Оҕолор сайын 3 сезонунан хоно сылдьан улэлииллэрэ, сынньаналлара, араас тэрээһиннэр буолаллара. Лааҕырбыт “Кэнчээри” үлэ уонна сынньалаҥ лааҕыра диэн этэ. Онтон кэнники учаастак сабыллыбытын кэнниттэн Амма орто оскуолатын экспериментальнай уһаайбатыгар оҕолору куруһуокка, үүнээйини үүннэриигэ үөрэппитим. Онно “Байылыат” диэн күнүскү лааҕыр баар этэ. Онтон бүтэн баран кэргэмминээн Василий Иннокентьевичтыын 2015 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба буолбуппут.
1,5 гаҕа хаппыыста, 3 гаҕа хортуоппуй, 0,3-туу гаҕа моркуоп уонна сүбүөкүлэ олордубуппут. Былырыыҥҥыттан хортуоппуйу үүннэрбэппит. Тоҕо диэтэр сааһыраммыт ыарырҕатабыт уонна кыhынын сиэмэ хортуоппуйу кыстатар ыарахаттардаах. Онон билигин
хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ ыhыылаахпыт. Үүнүүбүтүн бэйэбит атыылыыбыт. Чааһынай маҕаһыыннарга туттарабыт. Нэһилиэк дьаһалтата, тэрилтэлэр бэтэрээннэригэр, хаппыыстабытын алтынньы ыйга аҕам саастаахтар декадаларыгар хото ылаллар. Быһатын үүнүүбүт таах хаалбат, барыта атыыга барар.
Оннук үлэлээн кэллэхпит дии билиҥҥэ диэри. Оҕуруот аһын үүннэрбэтэх биир да сылбыт суох.
— Дьон ордук түргэнник тугу ылалларый? Оҕуруотунан дьарыктанар төһө барыстаах салааный?
— Биһиги нэһилиэнньэҕэ бэйэбит олохтоох оҕуруот аһа баар буоллун диэн үлэлиибит. Оннук санаанан да тэриллибиппит. Ол иһин барыһы аахпыт да суох. Үлэлээбиппитин курдук үлэлии сылдьабыт. “Харчыта суох хааллыбыт, туохпут да кыаллыбата” диэн хаһан да аймаммаппыт. Дьон-сэргэ хаппыыстаны уонна хортуоппуйу куруутун ылаллар.
Биһиги нэһилиэнньэ ылбат бородууксуйатын үүннэрбэппит.
— Эһиги оҕолору улэҕэ ылаҕыт дуо?
— Аан бастаан дьарыктаах буолуу кииниттэн 14 саастарын туолбут оҕолор ый аайы биэстии буолан үлэлии-хамсыы сылдьыбыттара. Ону сэргэ ПДН-ҥа учуокка турар оҕолору үлэлэтээччибит. Үлэлэрин төлөбүрүн дьарыктаах буолуу кииниттэн ылаллара уонна биһиги эмиэ бородууксуйанан биэрэрбит. Быйыл оннук суох. Тоҕо диэтэр ыһыыбыт иэнэ да кыччаан үлэһиккэ улаханнык наадыйбаппыт. Арай
«Хатыҥчаана» оҕо уһуйаанын кытта дуогабар түһэрсэн үлэһиттэрэ биһиэхэ хаппыыста, хортуоппуй олордорго көмөлөстүлэр, онтон биһиги өттүбүтүттэн бэйэбит сирбититтэн учаастак быһан биэрбиппит. Онно кинилэр бэйэлэрэ оҕуруот аһын көрөллөр-истэллэр. Күһүн иитиллээччилэрин бэйэ сиригэр үүннэриллибит сибиэһэй оҕуруот аһынан аһатыахтара.
— Экзотическай фрукталары үүннэрэргэ холоммоккут дуо?
— Ээ, суох буоллаҕа дии. Биһиги оҕуруот аһын эрэ үүннэрэбит. Аҕыйах кабачогу, аhаҕас груҥҥа үүнэр оҕурсуну, брокколи хаппыыстаны, боруобаҕа диэн арбууһу бааһынаҕа олортубут. Фрукталары үүннэрэргэ Сахабыт сирин, улууспут климата сөп түбэспэт. Элбэх фруктаны
үүннэрэргэ элбэх бириэмэ уонна үлэ наада. Онон дьон наадыйар оҕуруотун аһын үүннэрэн хааччыйабыт.
— Үлэҕитигэр оҕуруотчуттар ый халандаардарын туһанаҕыт дуо?
— Мин тус бэйэм наһаа туттубаппын. Куруутун үлэлии сылдьар буоламмыт халандаары эрэ туһаннахпына тугу да ситиспэт буоллаҕым дии. Оннук халандаары биирдиилээн дьон тутталлара табыгастаах.
— Үүнээйилэргэ ханнык уоҕурдууну туттаҕытый? Ханнык сортары олордоҕут?
— Элбэх уоҕурдууну туттубаппыт. Азофосканы уонна «Здоровый урожай» диэн органическай уоҕурдуулары туhанабыт. Дьокуускай куораттан, уруккута “Сортсемовощ”, билигин «Семена +» диэн тэрилтэттэн аналлаах препараттары ылабыт. Холобура, быйыл араас хаппыыста үөнүттэн «Шарпей» диэн препараты туһанан эрэбит. Олохтоох дьон «Слава» хаппыыста сордун хото ылаллар. Ону тэҥэ «Золотой гектар» уонна эрдэ ситэр «Июньскай» сорт. Ити үс оройуоннаммыт сортартан атыны үүннэрэ сатаабаппыт. Кэнники сылларга «Чудо на засол», «Крафт» диэннэри боруобалыыбыт. Хортуоппуйга кыһыл өҥнөөх «Розара» үүннэрбиппит, маҕаны ханнык сорт баарынан.
— Түмүккэ тугу этиэххит этэй?
— Быйыл наһаа куһаҕана суох сайын дии саныыбын. Сөбүгэр ардах түспүтэ, үүнээйи тахсыыта үчүгэй. Амма дьоно, оҕуруоккут өлгөм үүнүүлээх буоллун, сайыммыт быйаҥыттан үчүгэйдик бэриһэннэрэн хаалыҥ.