Бүгүҥҥү олохпутугар имидж, бренд диэн тыллар бигэтик киирбиттэринэн кинилэри быһаара сатыыр наадата суох. Оттон республикаҕа имидж политикатыгар таһымнаах үлэ ыытыллар буолан, Сахабыт сирин аан дойдуга билбэт киһи тарбахха баттанар буолла.

Онно сүрүн төрүөтүнэн мутук тостор тымныыбыт, сиикэй эт буһар куйааспыт, алмааспыт-көмүспүт, атын сиртэн хостонор баайбыт таһынан тыытыллыбатах аар силик айылҕабытын кытта ханнык да баайдааҕар сыаналаах норуоппутун ааҕаллар. Сырдык айыылар алҕаабыт дьоно буоларбытынан, тулалыыр кэрэ айылҕабытын харах харатыныы харыстааммыт сөҕүүгэ-махтайыыга сылдьабыт. Дэлэҕэ да, Лена очуостара ЮНЕСКО материальнайа суох шедеврин испииһэгэр киириэ дуо? Дьиҥэр, манна эбии киириэх айылаах Сахабыт сирин кэрэттэн кэрэ көстүүлээх миэстэлэрэ аата-ахсаана суох элбэхтэр. Ону баара, ЮНЕСКО испииһэгэр киирэргэ хас да сыллаах мыыныыта суох хабыр киирсиһиилээх, уҕараабат дьулуурдаах, эстибэт эрчимнээх үлэ-хамнас ирдэнэр. Баҕарбытыҥ иһин ойон турдуҥ да бэтэрээнэн кыаллыбат дьыала. Аан дойду араас муннуктарыттан кэлэр туристар, мэктиэтигэр, биһигиттэн барыахтарын ыарарҕаталлар, айылҕабыт ол курдук ырай садыгар тэҥнээҕиттэн. Субу мантан тирэнэн туризм туһунан кылгастык кэпсэтэ түһүөххэ эрэ…

СВЕТЛАНА СОФРОНОВНА САҔАЛААБЫТА

104 тыһ. кв. метр иэннээх Муома оройуона диэни истээт хараххар Улахан Тарыҥ, Победа өргөс хайата, Балаҕан Таас умуллубут вулкан, «Саха Помпеята» – Зашиверскай куорат, Аан Айылҕа национальнай паарка, о. д. а. көстөн кэлэллэр. Дьиҥ-чахчы туристическай Мекка буолар кыахтаах ураты интэриэһи тардар аптаах-алыптаах сир-уот манна баар. Хомойуох иһин, күн бүгүн кэлии туристартан олорор-турар бокуой суох диир кыахпыт суох. Биричиинэтэ элбэх уонна араас. Оттон Муома орто оскуолатыгар өссө ааспыт үйэ 90-ус сылларыгар  энтузиаст-учуутал географ С. С. Захарова салалтатынан «Айан» диэн кулууп аһыллыбыта. Кини оҕолорго төрөөбүт оройуоннарын кэрэ миэстэлэрин эт атаҕынан хааман билсиһэр сыалы туруоруммутун толору сиппитэ. Ол иһин да буолуо, ол урукку оҕолор, билиҥҥи ийэлэр-аҕалар учууталларыгар Светлана Софроновнаҕа муҥура суох махталлаахтар. Этэллэр ээ, кинилэр: «Төрөөбүт дойдуга таптал тэлгэһэттэн саҕаланарын өйдүүргэ маҥнайгы олугу учууталбыт уурбута. Төбүлэҕи, Балаҕан Тааһы, о. д. а. сирдэри көрөн баран үчүгэй да айылҕалаах сиргэ олорорбутуттан киэн туттар санаа ити кэмҥэ киирбитэ. Кулууппутугар биһиэхэ көҕүйэн сыллата элбэх оҕо киирэрэ, экстрим диэни онно билбиппит уонна мүлчүргэнтэн чаҕыйбат буолбуппут. Биһиги оҕолорбут айылҕаны таптыыллар эрэ буолбатах, кинини харыстыырга саастыылаахтарын такайаллар». Светлана Захарова үлэлээн бүппүтүн кэннэ «Айан» кулууп аана сабыллыбатаҕа, эстафетаны кини уола, кыра эрдэҕиттэн атаҕын тириитэ чэрдийиэр диэри айаҥҥа сылдьыспыт Максим эрэллээхтик туппута.

ЫРА САНААНЫ ЫМЫЫ ОҤОСТОН

Туризм тэрийээччитэ үөрэхтээх Максим Захаров өссө оройуоннааҕы оҕо айымньытын дьиэтигэр үлэлии сылдьан ийэтэ тэлбит суолун кэҥэтэр-ыраатыннарар баҕата улаатар. Айан маршруттарын оҥоруунан үлүһүйэр, чугас эргин оҕолордуун хонуктаах походка сылдьаллар, оройуон нэһилиэктэрин оҕолорун хабаллар. Аһаан истэххэ ас минньигэһэ биллэр диэбиттии, айан хас сырыытын аайы эдэр киһиэхэ хайдах эрэ ыырбыт кыараҕас дуу диэн санаа арахпат аргыс буолар. Инньэ гынан индивидуальнай предприниматель буолар, бизнес-былаанын минпред сэҥээрэр, олохтоох предпринимательствоны өйүүр фонд сэмэй харчы көрүнэр. Ол харчынан кини аҕыйах балаакка ылар. Сайыҥҥы кэмҥэ Дьокуускайтан балайда элбэх киһи Муоманы көрө кэлэллэр, биллэн турар, саҕалааһын эрэ диэн тугу барытын сэргииллэр. ИП иирбэ-таарба докумуона элбэҕиттэн, сезоннай үлэҕэ нолуога  улаханыттан Максим фрилансер (көҥүл дьарыктаах) буоларга быһаарынар. Үс оҕону улаатыннарыахха диэтэххэ сайыҥҥы эрэ солкуобайынан сир өтүллүбэт. Ол иһин кыһын барааҥка тутан айаҥҥа сылдьар. Оттон хайдах сайын кэллэ да, турмаршруттарынан бардаҕа ол. Эдэр киһи билиммитинэн, кини биир да мүнүүтэҕэ ийэтэ саҕалаабыт дьыалатын салҕыахтааҕар саарбахтаан ылбатах.

Муомам сирэ-уота туристары тардыахтаах, ыра санаам туолуохтаах диэн киниэхэ туллаҥнаабат тулааһын буолбут. Инньэ гынан биир бэйэтин курдук туризм диэн баран аһыыры-утуйары умнубут үөлээннээҕин булан саҥа маршруттары аһаллар. Ол кимий диир буоллахха…

ААТЫРБЫТ ВЕЛЛЕР НИКУЛИН

2008 сыллаахха кулун тутар ыйга Леонид Никулин Дьокуускайтан Хонууга велосипедынан кэлбитэ туох да иһин сойон быстыбат сонун буолбута. Оччолорго «Халыма» федеральнай трассанан айанныахха диэтэххэ олус ыарахана, аны туран велосипедка туох улахан таһаҕаһын тиэниэххиний. Аһыыр-аһаабат икки ардынан сиргэ хоно-хоно, педаль тэбиитин кини «5» сыанаҕа туттаран 3 нэдиэлэнэн дьиэтигэр күн курдук күндээрэн киирбитин дьоно туох да иһин умнубаттар. Ол велосипед билигин 4 оҕолоох эдэр ыалга дьиэ кэргэн реликвиятын курдук хараллар. Бэлиэтээн эттэххэ, Дьокуускай–Хонуу суолун устата 1327 км.

МАҤНАЙГЫ ХОЛОНУУ

Туризм арааһа элбэх: ким эрэ музейдарга сылдьыаҕа, ким эрэ кулинарнай турдары сөбүлүөҕэ, атыттар дойду кэрэ миэстэлэригэр талаһыахтара, о. д. а. Ол да буоллар кэнники кэмҥэ киин сирдэр дьонноро комфорт зонатыттан тахсаары экстремальнай туризмы талаллар: хайалары дабайыы, дохсун сүүрүктээх өрүстэринэн устуу, быһата кутталлаах, мүлчүргэннээх айаннары. Максим уонча сыллааҕыта туристар болҕомтолоругар киирээри Уус-Ньараттан Хонууга диэри уунан устуу маршрутун аһар. «Дугдуруй да оҕус» диэбиттии кини саҥаны арыйааччы быһыытынан маҥнай бэйэтэ боруобалаан сплавтыыр. Ити кэмҥэ Дьокуускайтан сборнай хамаанда кэлэ сылдьар эбит, туристардыын санаа атастаһар, баҕалаах киһиэхэ сплавтааһын куттала суох эбит диэн түмүк оҥорор. Хонууга Никулин Леонидтыын олохтоох дьоҥҥо маршруттарын билиһиннэрэллэр, хорсуннар испииһэккэ тураллар. Маршрут маннык: Хонууттан Төбүлэххэ диэри сатыы, онтон Уус-Ньараҕа диэри моторканан, салгыы массыынанан Төбүрүөҥҥэ, Инкан күөллэргэ тиийиллэр. Дьэ, Нобугу үрэхтэн Муома улахан салаатыгар Ээрикиккэ сплав саҕаланар. Маҥнай сплавтаабыттар туох да аһара сөбүлээннэр атыттары угуйаллар. Аны путевка сыаната удамыр, үс катамаран, балааккалар, о. д. а. туриска наадалаах тэрил барыта баарыттан дьон, көмүөл муустуу да анньан кэлбэтэллэр, элбииллэр. Максимнаах Леонид туристарын сайын иккитэ сырытыннараллар, ити курдук Муомаҕа туристическай маршрут аһыллар.

ДЬИЭ КЭРГЭН ТУРА

Быйыл сайын хорсун санаалаах Максимнаах Леонид дьиэ кэргэннэрин кытта сплавка сырыттылар. Максим кэргэнэ Мария Васильевна, ахсыска үөрэнэр Арчыл, Леонид кэргэнэ Надежда Павловна, ахсыска үөрэнэр Саша уонна кэргэннии Карповтар – Анатолийдаах Надежда, оҕолоро Роберт. Кинилэргэ Муома оскуолатыттан Анна Слепцова уонна үөрэнээччи Ваня холбоспуттара. Маршрут аата – Күөллээх Муустаах диэн. Манна сылдьыбыт туристар кинини «Затерянный мир» диэн ааттаабыттар, ол курдук киһи атаҕа дэҥ эриэккэскэ үктэммит тыытыллыбатах кэрэ айылҕалаах эбит. Черскэй сис хайатын перевалларынан, хас да күөллэри эргийэн, Индигир эбэҕэ киирэн «Индигир турбатынан» ааһан хас да хонон этэҥҥэ Хонууну булаллар.

Тур салайааччылара кэпсииллэринэн, чугас эргин суох 200 метрга чугаһыыр күрүлгэннэр баар. Оттон күөллэр уулара Байкал киэнин курдук ыраастар, туох барыта курдат көстөр. Аны туран, аан дойду дьикти миэстэлэрин кэрийбит, араас мүлчүргэннэри көрсүбүт Россиятааҕы географическай общество туристическай-чинчийэр экспедициятын чилиэннэрэ эппиттэринэн, «Индигир турбатын» курдук ураты уустук сплав суох кэриэтэ эбит. Умна иликпит, үс сыллааҕыта «Полюс холода соединяет океаны» экспедиция турмаршруту оҥорбута. Кини Бүтүн Россиятааҕы үрдүк наҕарааданы ылбыта.

АРАЙ КЫАХТААХПЫТ БУОЛЛАР

Максим Захаров уонна Леонид Никулин курдук төрөөбүт сирдэрин ис дууһаларыттан таптаан, онно дьону ыҥыран кинини суон сурахтыыр баҕалаахтар син бааллара буолуо. Хайдаҕын да иһин, үчүгэй үгүс буолан олохпут баран истэҕэ. Ити да буоллар, ааспыт үйэ саһарбыт страницаларын арыйдахха, оччолорго оройуон баһылыга Семен Сукуев саҕана 2000-2005 с.с. Муомаҕа туризмы сайыннарыы программата үлэлии сылдьыбыт, ол кэлин умнууга хаалбыта. Дьиҥэр салгыы сайдыбыта буоллар, олохтоох салайыныы бюджетыгар эбии харчы киириэхтээҕэ, өҥөлөрү оҥоруу сулууспалара элбиэхтэрэ, ИП-лар илин-кэлин түсүһүүлэрэ, о. д. а. улууска олох таһыма уонна хаачыстыбата үрдүүрүгэр төһүү буолуохтаахтара.

Мин уолаттартан арай күүстээх өйөбүл баара буоллар, тугу гыныах этигитий диэтим. Кинилэр: «Биһиэхэ кэлии туризм сыллата улаатарын наадатыгар, холобур, Төбүлэххэ Тулаайах хайа таһыгар Күөллээх Муустаах уонна Саары Кыыллаах икки ардыгар турбаза тутуохпут этэ. Дьокуускайтан кэлээччилэр Уус-Ньараны суукканан булаллар, 4 чааһынан Төбүлэххэ кэлэллэр. Онтон айылҕалыын алтыһан сатыы күрүлгэннэргэ тиийэллэр, ып-ыраас маҥан кумахтаах күөллэргэ сөтүөлүүллэр, араас оту-маһы, кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри дуоһуйуохтарыгар диэри көрөллөр. Сплавтаан түһэн иһэн дьон төһө эрэ сынньанар этэ. Экологическай туризмҥа экстрим эбиллэрэ өссө үчүгэй. Олоххо куттал суох буолуутун баччааҥа диэри син хааччыйан кэллибит».

Максим ИП-лыыр кэмигэр 150 тыһ. солк. өйөбүлү ыла сылдьыбытын үөһэ эппиппит, билигин кини атын статустаах. Ол харчытыгар туристарга ылбыт балааккалара быйыл баһаарга былдьаммыттара.

Төрүт Муома олохтоох уолаттара туохха да үҥсэргээбэттэр, сыыйа-баайа, баҕар, табыллыахпыт дэһэллэр. Биллэн турар, оройуоҥҥа туризм сайдарыгар тэйиччи сытарбыт таһынан, аны авиабилиэт сыаната халлааны харбаһар. Маны таһынан эдэр дьон ИП буолбатахтар, инньэ гынан минпредтэн, олохтоох фондаттан өйөбүл ылбаттар. Арай меценаттар, спонсордар, биирдиилээн дьон оройуон имиджигэр кыһаллан көмөлөһүөхтэрин сөп. Оройуон, бөһүөлэк салалталара эт сүрэхтэринэн, кэрэ дууһаларынан Муоманы үчүгэйинэн сураҕырда сатыыр патриот тыыннаах уолаттары төһө баҕарар өйүөхтэрин сөп. Үөһэ этэн аһарбыппыт, бэл ааспыт үйэҕэ туризм программата үлэлээбит. Билигин ХХI үйэтин таһынан киин сирдэргэ суохтан баары, кыраттан улаханы, улахантан баараҕайы оҥороннор туризмтан харчыны тардаллар-эргитэллэр, бюджекка эбии солкуобай киирэрин туһугар.

PR-КАМПАНИЯ НААДА

Соторутааҕыга диэри Тайланд туһунан билбэт этибит, билигин бу дойдуга туризм индустрията олус сайдан ой-бото олороллор. Бэйэбит «Киһилээхпитин» ылан көрүөххэ, о. д. а. кэрэ миэстэлэргэ үп-харчы өрүс сүүрүгүнүү устар, национальнай пааркалар тустарынан этэ да барыллыбат, ол курдук үчүгэй балаһыанньалаахтар. Хайа баҕарар сиргэ туризм сайдарыгар материальнай-техническэй база, инфраструктура, логистика, анал үөрэхтээх специалистар, маркетологтар, реклама оҥорооччулар, электроннай уонна кумааҕы СМИ-лэр биир тылынан эттэххэ, пиардааһын наада.

Туризм ырыынага харчыны ирдиир, ол да буоллар билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ араас сайтарга, социальнай ситимнэргэ босхо да киириэххэ эмиэ сөп. Билэбит, омук сирдэриттэн интернет көмөтүнэн туристар бултааһын тууругар, ытынан-табанан айаҥҥа, тоһуттар тымныы экстрим-туризмыгар, о. д. а. кэлэллэр. Холобур, бу кэпсээбит уолаттарым сплавтарын видеоҕа устан интернеккэ уктуннар, төһөлөөх сэҥээриини ылыахтарай, сайаапка муох курдук элбиэ этэ.

Тапталлаах Сахабыт сиригэр кэлбиттэр сүргэлэрэ көтөҕүллэр, кинилэргэ биһиги кыраайбыт дьиктиттэн дьикти, эриэккэстэн эриэккэс буоллаҕа. Оттон биирдэ кэлбиттэр иккистээн эргиллэллэр. Инникитин оройуоҥҥа киирии туризм сайдарыгар сэниэлээх хамсааһын тахсарыгар бүк эрэллээхпит. Оччотугар «суол сурахтаах, алаас ааттаах» диэбиттии, Муомаҕа туристар тоҕуоруһуохтара, оттон биһиги төрөөбүт дойдунан киэн туттуубут өссө күүһүрүөҕэ.

Афанасий ИВАНОВ.