Табаны иитии салаата сыл бүтэһик ыйыгар, ахсынньыга, бигэ туруктаахтык үктэннэ. Табалаах улуустартан тыа хаһаайыстыбатын салалталара отчуоттуулларынан, ый бастакы уон хонугар бары киэптээх хаһаайыстыбаларга 176 489 таба, ол иһиттэн тэриллиилээхтэргэ – тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр, бааһынай хаһаайыстыбаларга уонна урбаанньыттарга 167 915 ахсааннаах, кыстаан турар. Онон быйыл тохсунньуга сыл саҕаланыытыгар баартан 3,7 уонна былааннаммыттан 1,7 бырыһыанныынан элбэх диэн ааҕаллар.
Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ былаанныырынан, өрөспүүбүлүкэ саҥа 2024 сылга 173 569 табалаах үктэниэхтээх. Мантан инньэ улахан өлүү-сүтүү тахсыбатаҕына, былаан туолара эрэбил. Табаарынайга элбэх табалаах Анаабыр уонна Усуйаана улуустара эрэ үлэлииллэр. Отчуоттанар кэмҥэ улахан табаны чөл иитии 83,1 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ. Бу кэмҥэ быйылгы төрүөхтэн 38 608 тугут тыыннаах хаалан, аны чысхаан тыаллыын, тыйыс халлаанныын хатыһар.
Табаҕа саамай кутталлаах өстөөх, биллэн турар, бөрө. Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэбу отчуоттанар кэмҥэ биэрбит дааннайынан, быйыл 385 бөрө (былырыын 523 этэ) бултаммыт. Ардай аһыылаах аҕыйаан, көрдөрүү намтаабыт диэҕи Алдан, Үөһээ Дьааҥы, Кэбээйи уонна Нерюнгри улуустарыгар сурдар ыстаадалары аймыыллара намыраабат. Бөрөһүттэр сиринэн сонордоһоллор. Аны хоту дойдуга күннэрэ кылгаан, тохсунньу-олунньу ыйдарга биирдэ күүскэ турунуохтара. Онуоха диэри сиэмэхтэргэ “күөх уот” умайар.
Халлаан хойукка диэри сылаас туран, табаны күһүҥҥү ааҕыы Булуҥ, Усуйаана, Аллараа Халыма, Эбээн Бытантай, Өймөкөөн уонна Муома улуустарыгар хойутаан саҕаламмыта. Ол гынан баран, отчуоттанар кэмҥэ ыстаадаларга барыларыгар хараал түмүктэнэн, табаларын күһүн мэччитэр маршруттарыгар киирбиттэр. Арай, Эбээн Бытантайга хаар эмискэ халыҥнык түһэн, кыһыҥҥы хаһаас мэччирэҥнэригэр көһөргө күһэллибиттэр.
Эбээн Бытантай улууһуттан “Кочевник” көс община ХЭУо 600 табаны Эдьигээн улууһугар атыылаабытын туһааннаах улуус табаһыттара дойдуларыгар алларанан үүрэн иһэллэр. Ити кэмҥэ Усуйаана улууһун Тумат учаастагар баар “Таба-Дьааҥы” кэпэрэтиип табатын үөрүттэн 850 табаны арааран, Эбээн Бытантайга илтилэр. Тумат табаларын ахсынньы 20 күнүн эргин анаммыт сирдэригэр тиэрдэллэрэ сабаҕаланар.
Аны ыарыы туһунан. Ааспыт сайын атырдьах ыйын ортотугар “Өлөөн” МУТ 2-с №-дээх ыстаадатыгар табалар охтон эрэллэрин туһунан иһитиннэрии Бэтэринээрийэ департаменыгар киирбитэ. “Атырдьах ыйын 15 күнүттэн балаҕан ыйын 30 күнүгэр диэри 200-тэн тахса таба охтубута, – диир Бэтэринээрийэ департаменын кыыл-сүөл сыстыганнаах ыарыыта тарҕанарын бохсор отделын начаалынньыга Николай Неустроев-Алексеев. – Ыарыы тарҕанарын тохтотор суһал дьаһаллар тутатына ылыллыбыттара. Департамент Өлөөн улууһугар 400 тыһ. солкуобайтан тахса суумалаах эми-тому уонна дезинфекциялыыр сириэстибэлэри ыыппыта итиэннэ көмөҕө миигин хомондьуруопкалаабыта. Өлөөн улууһун дьаһалтата ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрбитэ. Ыарыы турбут сиригэр бэтэринээрийэ исписэлиистэрин уонна эми-тому тиэрдэргэ улуус дьаһалтата “АЛРОСА” АУо салалтатын кытта кэпсэтэн, бөртөлүөтүнэн үс сырыыны оҥорторбута. Оттон “Анаабыр алмаастара” хампаанньа табалар өлүктэрин хомуйан харайарга вездеход тиэхиньикэ биэрбитэ. Онон өлүктэртэн матырыйаал хомуйа охсон, Дьокуускайга ыыппыппыт. Өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэринээрийэ тургутар лабораторията уонна Владимир куоракка баар Бэтэринээрийэ билимин сыстыганнаах ыарыылары чинчийэр института биир түмүгү оҥорбуттара: таба сыстыганнаах ринотрахеит ыарыыта диэн”.
Николай Николаевич быһаарарынан, бу ыарыыга үксүн ыстаадаҕа баар 2 – 6 ыйдаах тугут бүттүүн сутуллар, ыалдьыбыттартан 10 бырыһыаннара өлөр. Салгынынан уонна бэйэ-бэйэлэриттэн сысталлар. Атын кыылга-сүөлгэ уонна киһиэхэ бэриллибэт. Начаалынньык ыарыы турбут сиригэр эмтиир-сэрэтэр дьаһаллар күүскэ ыытыллыбыттарын кэнниттэн “Өлөөн” МУТ ыстаадаларыгар таба ыалдьа илигин, аны саас хараал кэмигэр бэтэринээрдэр сыстыганнаах ринотрахеит тура сылдьыбыт ыстаадаларын табаларыгар сэрэтэр быһыылары булгу биэриэхтэрин эттэ.
Манна таарыйа Анаабырга дьиэ табатыгар “кыһыылаах ымынах” (чесотка) баарын туһунан туоһуласпыппар: “Ити улууска быйыл саас биллээтин кытта эмтээннэр, хаптаппыттара. Таба түүтэ сиппитин кэнниттэн эмиэ көбөн кэлбит буолуон сөп. Киһи хараҕар көстүбэт үөн (клещ) таба тириитигэр үөскүүр, этигэр киирбэт, дьоҥҥо куттала суох. Хойуутук үөскээтэҕинэ, таба түүлүүр, тараҕайданар, дьүдьэйэр, ол тымныыга туох даҕаны үчүгэйи оҥорбот”, – диэн Николай Николаевич хоруйдаата. “Кыһыылаах ымынах” биэс сыллааҕыта Өлөөҥҥө биллэ сылдьыбыт. Атын улуустарга суох.
Оттон быйыл кыыл-сүөл ыарыыларыттан ордук биллибит, тарҕаммыт ииримтийии туһунан Бэтэринээрийэ департаменын сыстыганнаах ыарыылар тарҕаналларын бохсор салаатын салайааччыта чопчу маннык билиһиннэрдэ: “Быйыл саас аан маҥнай Аллараа Халымаҕа “Турваургин” хаһаайыстыба 4-с ыстаадатын табаларыгар бэлиэтэммитэ. Ону эмтээн, быһыы биэрэн, хаптаппыппыт. Харантыын, докумуону сыыһа толорбуттарыттан эрэ сылтаан, сабылла илик. Эмиэ саас Чокуурдаахха (Аллайыаха) ыттан булбуттара, ол кэнниттэн быһыы биэрэн, харантыын сабыллыбыта. Аны кыыл табаҕа, дьиэ табатыгар, кырсаҕа көстүбүтэ бэлиэтэннэ эрээри, Аллайыахаҕа дьиэ табата суох, кыыл таба букатын аҕыйах. Анаабырга кыыл табаҕа уонна кырсаҕа булбуттар. Бу ыарыы тарҕаныыта туундараны кытта ситимнээх. Лемминг диэн туундара кутуйаҕыттан тарҕанар. Ииримтийии Аартыкатааҕы тиибэ – бу ыарыы саамай сымнаҕас, сыппах көрүҥэ. Онон, дьон-сэргэ этигэр-хааныгар аһара куттала суох”.