Суруналыыс буоларбынан үгүс сиргэ сырыттым, дьон-сэргэ хайдах олорорун көрдүм, элбэх дьоннуун кэпсэттим. Бу күннэргэ Белай Гора бөһүөлэгэр Абый улууһа тэриллибитэ 90, Улуу Кыайыы 75, Дойдуга бэриниилээх буолуу сылларынан матырыйаал хомуйа сылдьан, хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар олорор дьон хайдах олороллорун билсэбин. Киһи билэр буоллаҕа, бу сиргэ сылгы, ынах иитэр, оҕуруот аһын олордор уустуктардааҕын. Арай, бөһүөлэк иһигэр куурусса сибиэһэй сымыыта баарын, Черемкиннар диэн ыал куурусса иитэрин истэммин, өрө чөрөйө түһээт, тута түлүпүөннэрин булаат, кэпсэттим.
Баҕа санаа олоххо киириитэ
Айталина Николаевна, Николай Николаевич Черемкиннар бааһынай хаһаайыстыба тэринэргэ былааннаммыттара ырааппыт. Ыал бас-көс киһитэ Николай Николаевич эдэр эрдэҕиттэн тыаҕа сылдьар булчут, балыксыт ааттааҕа. Онуоха эбии хоту дойду тыйыс сиригэр үөскээбит, хара үлэни кыра эрдэҕиттэн билбит үлэһит бэрдэ буоллаҕа. Кэргэнэ Айталина буҕаалтыр идэлээх буолан, улуустааҕы олох-дьаһах хаһаайыстыбатыгар үлэлиир. Бу төрөөбүт-үөскээбит сиргэ тугунан дьарыктанан айаҕы ииттэн, дьарыктаах буолууну былааҥҥа туруорбуттара. Инники өттүгэр былааннарын сайыннарарга толкуйдаан, эбии уһаайба ылбыттар. Уонна дьиэ кыылларыттан куурусса иитиэххэ сөбүн быһаарбыттара. Кууруссалар кыһын кыстыыр хотоннорун туппуттар, килиэккэ туттарга матырыйааллары, турбалары атыыласпыттара. Дьокуускай куораттан инкубационнай сымыыты атыылаһан 130 устуука чоппуусканы инкубатордаан таһаарбыттара.
Хотоннорун иһигэр сөптөөх уоту тардан, муосталаан, килиэккэлэри, аһатар иһиттэри оҥорон, кууруссаларын этэҥҥэ сылы туораттылар. Үлэлэрин биир сылынан сыыһатын-халтытын билэн, быйылгы кыстыкка ол сыыһалары туоратар сыаллаахтар. Онон, билигин Николай Николаевич хотонун муостатын саҥаттан оҥоро сылдьар. Быйыл 190 сымыыты, иккитэ баттатан таһааран, 100 устуука куурусса буолар чоппуускалары, бөһүөлэктэн тэйиччи турар сайылыкка туталлар.
Суруксут Арыытыгар олорор кырдьаҕастар көмөлөрө
Кууруссалары иитии элбэх түбүгү эрэйэр. Сайыҥҥы өттүгэр киэҥ-куоҥ сир, уу наадата биллэр. Онон, Черемкиннар Суруксут Арыытыгар олорор ийэлээх аҕаларыгар чоппуускаларын, 28 кууруссаларын сайылаталлар.
Сайыҥҥы сайылык киэҥ дуолугар үлэ күөстүү оргуйар. Сайылык кыылларын аһылыктара араас. Холобура, улахан кууруссалар астарыттан чоппуускалар атын, аналлаах астаахтар. Чоппуускалар, кып-кыракый оҕолор курдук элбэх көрүүнү эрэйэллэр. Үчүгэйдик көрдөххө, борбуйдарын көтөҕөн, алта-сэттэ ыйдарыттан сымыыттыыр буолуохтара турдаҕа.
Николай аҕата Николай Николаевич үйэтин тухары Саха сирин бултун уопсастыбатыгар үлэлээбитэ. Сыралаах үлэтин иһин байанайдаах булчут “Булт хаһаайыстыбатын Арассыыйа үтүөлээх үлэһитэ” аатын ылбыта. Бу дьоһун аатын улуу Москуба куораттан, Арассыыйа урукку Бэрэсидьиэниттэн Б.Н.Ельцинтэн тус бэйэтиттэн ылбыта. Бу кэмнэргэ Николай Николаевич Арассыыйа булчуттарын съезтэригэр кыттыыны ыла сылдьара. Сорсуннаах үлэһит бу үрдүк наҕараадатын күүстээх үлэтинэн, кытаанах майгытынан, уонна саамай кылаабынайа, уһун кэмнээх бэриниилээх үлэтинэн ыллаҕа. Онуоха, Саха сирин булдун уопсастыбатын салайбыт Ким Александрович Корякины кытта 40 сыл бииргэ сыстан үлэлэспитэ буолар. Кэргэнинээн Ирина Васильевналыын биэс оҕону иитэн атахтарыгар туруордулар. Дьиҥнээх таптал, истиҥ сыһыан холбообут дьоно Кыһыл көмүс сыбаайба диэн олохторун биир кэрэ бэлиэ кэмин 2015 сыллааха бэлиэтээбиттэрэ. Улахан ыал ийэтэ Ирина Васильевна үйэтин тухары асчытынан, биэкэринэн үлэлээбитэ. Үлэ бэтэрээнэ, “Ийэҕэ Албан аат” бэлиэтин хаһаайката. Кырдьаҕастар иккиэн сэрии сылларын оҕолоро буолан, дьоллоох оҕо сааһы билбэтэхтэрэ. Аас-туор, кырыымчык кэмигэр төрөөбүт буоланнар, уйан дууһалаахтар. Сэрии кэминээҕи олох чөлүгэр түһүүтүн саҕана оҕо кыайбат ыарахан үлэлэрин эттэринэн-хааннарынан билэ улаатаннар, үлэни кыайаллар, үлэнэн дьоллоноллор. Ол санааларын илдьэ сылдьар буоланнар, билигин да оҕолоругар көмөлөһө, өйүү сырыттахтара. Уонна киһи соһуйара, үөрэрэ баар, Николай Николаевич хараҕынан көрбөт да буоллар, тып курдук оһох оттон, кууруссаларын аһын оҥорор, чаһыытын тутуһан аһатар. Бу үлэтигэр барытыгар көрөр хараҕа тапталлаах кэргэнэ Ирина Васильевна буолар. “Сүгэ кыайбатаҕын сүбэ кыайар” диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Инньэ гынан, икки кырдьаҕас дьон үөрэ-көтө, ыараханы ыарахан диэбэккэ күүс-көмө, өйөбүл буолалларын киэн туттуохха, кэнчээри ыччакка кэпсиэххэ.
Үлэлииргэ баҕа баар да, ыарахаттар бааллар
Эппиппит курдук, кууруссаны иитии олус бириинчик, түбүктээх үлэ. Куруук киһи хараҕын далыгар сылдьыахтаахтар. Бириэмэнэн аһатыы. Ыарыйдылар да бэтэринээр ыҥыран көрдөрүү, эмтэтии, эбии битэмиин сиэтии, эбии аһылык биэрии. Салгыы “Дьүкээбил” бааһынай хаһаайыстыба баһылыгын кытта кэпсэтиибитин ааҕыҥ.
– Николай Николаевич, кууруссаны иитии сүрүн ирдэбиллэрин билиһиннэриэҥ дуо?
– Эппиэтинэстээх. Аһатар чаһытын чопчу тутуһуллуохтаах. Холобура, биһиги сарсыарда, киэһэ сэттэ чааска аһатабыт, күнүс эбии аһылык биэрэбит, оту үргээн сиэтэбит, уҥуох күлүн, балыгы эбиискэлиибит. Уу куруук баар. Сүрүн аһылыктара – анал комбикорма алта ый болдьохтонор, ити кэм кэнниттэн сыаналаах хаачыстыбалара сүтэр. Ону хайаан да тутуһабыт. Аны чоппуускалар астара төрүөхтэриттэн икки нэдиэлэлэригэр диэри эмиэ атын аһы, чоппуускаларга аналлаах аһы аһатаҕын.
– Кууруссалар сүрүн аһылыктарын – комбикормаларын бачча ыраах дойдуга хайдах аҕалаҕын?
– Саамай уустук боппуруос. Ыраах хоту улууска олорорбут буолан, кууруссалар аһылыктара тиэллэн кэлиитэ сыаната ыарахан. Былырыын, бастаан өрүс суолунан П.А. Ефимов көмөтүнэн бэйэбит, Дьокуускайтан 1,5 туоннаны аҕалтарбыппыт, онтон быйыл 2,5 туоннаны улуустааҕы ТХУ нөҥүө сайаапкалаабыппыт. ТХУ дуогабардаһан, тиэйэр-таһар урбаанньыт А.Ю.Жирков массыынанан аҕалтарбыта. Сайаапкаласпыт комбикормабытын итэҕэс ыламмыт, быйыл күһүн кууруссаларбытын аччатарбыт буолуо. Дьиҥэ, үлэлииргэ, кууруссаны иитэргэ баҕа улахан эрээри, үлэлииргэ уустук буолсу. Ол, эрээри кимҥэ да буолбакка, бэйэбит күүспүтүгэр эрэнэн, иннибит диэки барабыт. Дьиҥэ, сөптөөх көмө, өйөбүл баара буоллар, олус бэрт буолуо эбит. Билигин күҥҥэ 30-35 устуука сымыыты ылабыт. Дьон сибиэһэй сымыыты ылан үөрэр.
Манна, куораттан кэлэр сымыыты, дьон хамаҕатык атыылаһар. Дьиҥэ, кууруссабыт иитиитэ харгыстаммакка бардар, улуус нэһилиэнньэтэ сибиэһэй сымыыт сиэн абыраныа этэ. Онон төһө да ыарахаттардааҕын иһин, үлэлиибит, сайдар кыахтары толкуйдуубут.
Үлэбит биир хайысхатынан, Сыаганнаах нэһилиэгин баһылыгын О.П.Корякины кытта дуогабардаһан үлэбит буолар. Быйыл 9 ыйдаах, саҥа сымыыттаан эрэр 24 кууруссаны, 1 бөтүүгү атыыласпыттара. Уонна элбэх оҕолоох ыалларга алталыы кууруссаны түҥэттилэр. Онон Сыаганнаах нэһилиэгин олохтоохторуттан махталларын туппуппут.
Түгэнинэн туһанан, үлэбитигэр куруук көмөлөһөр, өйөбүл буолар дьоммутугар: кэргэммин Айталинаны кытта бииргэ үөрэммит, ыксаллаах бириэмэбитигэр көмөлөспүт Павел Александрович Ефимовка, кууруссаларбытын куруук кэлэн көрөр – истэр, анаалыстыыр улуустааҕы ветеринарнай управление үлэһиттэригэр, Сыаганнаах нэһилиэгин баһылыгар Олег Петрович Корякиҥҥа, быйыл комбикорм аҕалбыт Андрей Юрьевич Жирковка махталбытын тиэрдэбит. Үлэһит киһи сатаабатаҕа диэн суох, онон ыарахаттардааҕын да иһин үлэлииргэ бэлэммит.
Дьэ, бу курдук үлэһит, туруу дьону – кэргэннии Черемкиннары кытта олус бэркэ, истиҥник кэпсэттим. Ыраах, хоту дойдуга олорон, норуоту аһатар үтүө дьыалалара, хамсааһыннара тиһэҕэр тиийдин диэн баҕа санаабын этэбин. Төһө даҕаны тыйыс усулуобуйаҕа үлэлииргэ баҕа санаа баарын иһин, дьиҥэ тыын боппуруостарын – куурусса аһылыгын аҕалтарарга көмө баара буоллар, хаһаайыстыба сайдан, улуус олохтоохторугар олус бэрт буолуо эбит. Арктика сиригэр “Дьүкээбил” бааһынай хаһаайыстыба аатын ааттатар кэмэ кэлиэҕэр эрэниэххэ. Билигин биһиги атыылаһар, хантан эрэ ыраахтан кэлбит, төһө өр турбута биллибэт сымыыты сиир оннугар, бэйэ дьоно биэбэйдээн таһаарбыт, улахан, сибиэһэй сымыыты сиир туһалааҕа биллэр.
Лариса Аввакумова.
Источник: ulus.media