Бу күннэргэ Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ Александр Жирков Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Дьаҥхаады, Доллу нэһилиэлиэктэрин фермаларыгар уонна Жатай (Сатай) бөһүөлэгин таһыгар оҕоруот аһын үүннэрэр бааһынай хаһаайыстыбаларга сылдьан сайыҥҥы үлэни-хамнаһы билистэ.
Дьаҥхаады нэһиэлиэгин Моҕоллой сайылыгар аатырбыт ыанньыксыт, «Хотугу сулус» уордьан кавалера Павел Петрович Шарин 70 сааһыгар аналлаах Өрөспүүбүлүкэ племенной хаһаайыстыбаларын үлэлэрин көрүү күрэҕэ буолла. Павел Шарин 80-с сылларга бу Моҕоллой сайылыгар үлэлээбитэ, биирдии ынахтан алталыы тоннаттан тахсалыы үүтү ыан бүтүн Өрөспүүбүлүкэ, оччотооҕу Советскай Союз үрдүнэн сөҕүмэр көрдөрүүнү ситиспитэ.
Моҕоллойго буолбут тэрээһиҥҥэ Павел Петровиһы кытта биир кэмҥэ сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбит доҕотторо, Үлэ Геройдара, Уус-Алдантан Михаил Готовцев, Сунтаартан Владимир Михайлов кэлэн икки күннээх тэрээһиҥҥэ толору сылдьан тоҕус улуустан кэлбит эдэр ыанньыксыттарга, сүөһү көрөөччүлэргэ бэйэлэрин үлэлэрин кэпсээтилэр, сүбэ-ама буоллулар.
Мустубут дьоҥҥо туһаайан Александр Жирков Өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын бастыҥтан бастыҥ үлэһитин ситиһиилэрин, үлэлээбит кэмнэрин дьоҥҥо тиийимтиэ тылынан кылгастык сырдатта. «Павел Шарин, Михаил Готовцев, Владимир Михайлов курдук дьон ситиспит ситиһиилэрэ урукку да өттүгэр суоҕа, инникитин даҕаны кинилэр үлэлээбиттэрин курдук үлэни ким да ситиэ суоҕа, – диэтэ Александр Николаевич. – Бу ситиһии сүөһү иитиитин уһук хоту сиргэ киһи аймахтан ордук ыраах тириэрдэн олохсуппут саха омук атын норуоттарга үйэлээх холобура буолан хаһан да умнуллуо суоҕа».
Доллу нэһилиэгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун сүөһү иитиитинэн уонна сир оҥоруутунан дьарыктанар «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кооператива Өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ, таһаарыылаах үлэлээх тэрилтэ аатын отучча сыл устата ыһыктыбакка үлэлээн-хамсаан кэллэ. Нэһилиэк үүтү туттарыыга улуус үрдүнэн саамай үрдүк – 540 тонна былааннаах. Билиҥҥи туругунан бигэргэммит былаан аһара туолар туруктаах иһэр. «Дьаам», «Эбэ түгэҕэ» фермалар ыанньыксыттара биирдии ынахтан ортотунан үстүү тонна үүтү ыырга дьулуһаллар. «Хомус» сайылык ньирэй көрөөччүлэрэ биирдии ньирэй ыйааһынын күҥҥэ ортотунан биирдии киилэ, киилэттэн ордук эбэн иһэллэр.
Бу үс сайылыкка Александр Жиркову кытта Павел Петрович Шарин бэйэтэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Д.И. Тихонов, «Тумул» ТХПК директора Т.В. Десяткина сырыттылар, үлэһиттэри кытта көрсөн үлэни-хамнаһы дьүүллэстилэр, Өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар бэйэлэрин санааларын тириэртилэр.
Биллэрин курдук, ааспыт сылтан ыла тыа үлэтигэр көмөҕө тыырыллар харчы өрөспүүбүлүкэттэн улуустарга быһаччы тиэрдиллэр, улуустар ол үбү ханнык хайысхаҕа туһаналларын бэйэлэрэ быһаарар буолбуттара. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун салалталара, үлэ тэрилтэлэрин кытта сүбэлэһэн, сүөһүгэ көрүллэр көмө харчыны үүтү туттарыы төлөбүрүгэр ыытарга быһаарыммыттара. Билигин мэҥэлэргэ кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы үүт сыанатын орто кээмэйэ 100 солк. кэриҥэ буолан турар. Онон сүөһү иитиитинэн дьарыктанааччыларга барыларыгар даҕаны хас биирдии киилэ ыаммыт үүт энчитэ суох туттарыллан иһэрэ, төлөнөрө тыын суолталанна. Маныаха Мэҥэ-Хаҥалас хаһаайыстыбалара бары даҕаны быйылгы түһэриллибит үүт былаанын (дьиҥинэн – квотатын) аһара толорон иһэллэр. Хайыы-үйэҕэ бүгүн үүтү туттарыыга былаанын толорбут, аһара түспүт хаһаайыстыбалар баар буоллулар. Онон, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун салалтата, атын даҕаны улуустар үүккэ быйыл көрүллүбүт өрөспүүбүлүкэ квотатын улаатыннарарга олохтоохтук модьуйсаллар.
Сатай түөлбэтин соҕуруу сирдэригэр инньэ 90-с сыллар бүтүүлэриттэн саҕалаан Мария уонна Григорий Эм дьиэ кэргэнэ төрүттээбит хас да хаһаайыстыбата сыллата Дьокуускай олохтоохторун, атын да атыылаһааччылары олохтоох оҕуруот аһынан хааччыйар. Бу туруу үлэһит дьон саас аайы сирдэрин оҥостон, кэҥэттэн, хаппыыстатыттан-хортуоппуйуттан клубникатыгар, арбуһугар тиийэ хас эмэ уонунан эгэлгэ оҕуруот аһын үүннэрэн олохтоох ырыынакка таһаараллар. Хомойуох иһин, Дьокуускай, Сатай адьас кытыыларыгар баар бу хаһаайыстыба үлэтэ наар эриэ дэхси буолбат, онуоха таһыттан оҥоһуллар хоромньу ордук охсуулаах буолар түбэлтэлэрэ субу-субу тахсаллар.
Билэргит курдук, былырыын балаҕан ыйын бүтүүтэ кимнээҕэ билиҥҥэ диэри биллэ илик дьон киксэриитинэн «Григорий Эм» хаһаайыстыба үүннэрбит оҕуруотун аһын сүнньүнэн куорат олохтоохторо туох да көҥүлэ, ханнык да төлөбүрэ суох икки күнү быһа биэс сүүсчэкэ массыынанан кэлэн хоро таспыттара. Иэдээҥҥэ түбэспит хаһаайыстыба Сатай сэлиэнньэтин да салалтатыгар, туһааннаах уорганнарга да кэмигэр эппэккэ, үҥсүбэккэ, биллэрбэккэ хаалбыта.
Бу буолан ааспыт быһылааны Ил Түмэн вице-спикерэ Александр Жирков сөргүтэн Ис дьыала миниистиригэр В.Н. Прокопенкоҕа хонтуруолга ылалларыгар сурук түһэрбитэ. Бу дьыл от ыйын 30 күнүгэр «Григорий Эм» хаһаайыстыбатыгар Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ Ис дьыала министиэристибэтин Жатайдааҕы отделын начальнигын К.Э Необутовы, Жатай сэлиэнньэтин участковай инспектордарын, ону тэҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы С.А. Павлованы илдьэ тахса сырытта.
Бааһынай хаһаайыстыба салалтатын уонна үлэһиттэрин кытта көрсүһүүгэ туох ханнык иннинэ былырыыҥҥы курдук быһылааннар хатыламматтарын туһугар Ис дьыала министиэристибэтин өттүттэн, нэһилиэнньэ ортотугар уонна хаһаайыстыба сирин-уотун көрүүнү күүһүрдэр дьаһаллар тустарынан сүбэлэһии буолла. Салгыы, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин салалтатын кытта хаһаайыстыбаларга көрүллэр субсидиялар төлөбүрдэрин кэмигэр тириэрдии болдьохторун чопчулааһын, кредиттэри сабыы, үүнүүнү батарыы о.д.а. соруктарга сүбэлэһии буолла.
Көрсүһүүнү түмүктүүрүгэр Александр Николаевич «Олохтоох бородууксуйаны элбэтии» туһунан Саха Өрөспүүбүлэтин Ил Дархана ааспыт сыл кулун тутарыгар таһаарбыт Ыйааҕа туох ханнык иннинэ Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын өттүттэн халбаҥа суох тутуһуллуохтааҕын эттэ. «Ыйаах чэрчитинэн биһиги бэйэбит оҥорор аспытын-үөлбүтүн дэлэтэр, ол инниттэн олохтоох хаһаайыстыбалары, биирдиилээн дьоҥҥо тиийэ өйүүр, көмөлөһөр соруктаахпыт. Үп-харчы кырыымчыгар сигэнэ-сигэнэ ити үлэттэн куотуна сатыыр буоллахпытына, өтөр-наар өнүйүөхпүт суоҕа. Кырыымчык кэмнэр бүгүҥҥүнэн бүтүөхтэрэ суоҕа, тастан киирэр аска-үөлгэ өрөспүүбүлүкэ үбүн кутуох кэриэтин олохтоох аһы-үөлү оҥорооччулары өйөөһүн, көмөлөһүү хаһааҥҥытааҕар да күүһүрүөх тустаах», – диэтэ. Маныаха үбү-харчыны туруорсарга, олохтоох хаһаайыстыбаларга иэһи-күүһү сабарга Бырабыыталыстыба үлэтин ситэтэ суоҕунан ааттаата.