Абый оройуона тыа хаһаайыстыбатын улууһа буоларын быһыытынан олохтоохтор сүрүннээн ынах, сылгы иитиитинэн дьарыктаналлар. Ону таһынан оҕуруот аһын, хортуоппуйу үүннэрэллэр. Билигин оройуоҥҥа 5 тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтэ, 13 бааһынай-фермер хаһаайыстыба уонна 3 агрооскуола олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга үлэлэһэллэр. Маны таһынан 99 тус көмөлтө хаһаайыстыба баар.
2020 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан Абый улууһугар 436 төбө ынах сүөһү, 852 сылгы, 67 таба уонна 29 сибиинньэ баар. Арктика улуустарыгар тыа хаһаайыстыбатын производствотын өйөөһүҥҥэ государственнай бюджеттан 1 ынахха 30 тыһ. солк., 1 биэҕэ 1450,66 солк., 1 табаҕа 6498,30 солк. субсидия көрүллүбүтэ. Биллэрин курдук, ынах сүөһү, сылгы иитиитэ үгүс үбү ирдиир. Маны учуоттаан, улуус бюджетыттан 900 тыһ. солкуобай тыырыллыбыта. Бу үбүнэн 30 тн. комбикорм, 20 тн. эбиэс аҕалтарбыттара. Хаалбыт 450 тыһыынча 20 төбөттөн элбэх ыанар ынахтаах хаһаайстыбаларга от үлэтигэр көмө быһыытынан бэриллибитэ. Маны сэргэ нэһилиэктэр дьаһалталара тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар бэйэлэрин бюджеттарыттан үп эмиэ көрөллөр.
«Билиҥҥи кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар чопчу үп көрүллүбэтэ үлэлииргэ уустуктары үөскэтэр. Ол иһин билигин сүрүн сыалбыт-сорукпут «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун, ас-үөл ырыынагын салайыы 2020-2024 сылларга» диэн программаҕа киирсэн, өрөспүүбүлүкэттэн көмө ыларга үлэлэһии. Тыа хаһаайыстыбатын управлениета өрөспүүбүлүкэ кэккэ оройуоннарын кытта тэҥҥэ 2021-2024 сылларга былаан оҥордо. 4 сыл төһө үп сылларынан көрүллүөхтээҕэ былааннанна. Буолаары турар улуус дьокутааттарын сессиятыгар программаны көрөн, бигэргэтиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Оччотугар кэлэр өттүгэр былааннаах үлэ чэпчиэ уонна олохтоох дьон инникини көрөн, хаһаайыстыбаларын сайыннарыа этилэр», – диэн кэпсээтэ Михаил Ефимов, Абый улууһун тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга.
Сүүһүнэн төбөлөөх хаһаайыстыба
Оттоох Атахха Иван, Анна Слепцовтар дьиэ кэргэттэрэ бааһынай фермерскэй хаһаайыстыба тэринэн, хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи иитэн, өбүгэ төрүт дьарыгын тутан олороллор. Бу туһунан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Иван Иванович кэпсээтэ:
– Билиҥҥи туругунан 98 ынах сүөһүлээхпит, ол иһигэр 34 ыанар, быйыл 30 төрүөҕү ыллыбыт. 88 сылгылаахпытыттан 58-һа биэ, төрүөҕэ 22. Сүөһүлэрбит кыстыылларыгар 360 тн. оттуурга былааннаммыппыт, 320 тн. кэбистим. Уопсайа урукку үгэһинэн, илиинэн, Хоспохтоох ходуһатыгар 25 тн., Балаҕан ойоҕоско 25 тн., Мохсоҕоллооххо 100 тн. уонна 170 тн. техниканан оттоотубут. Хомойуох иһин, быйыл от үүнүүтэ мөлтөх буолан, былаан туолбата. Техниканан оттуурга сирбит кыра, оттон урут оттуур сирдэрбит дулҕанан бүрүлүннүлэр. Дулҕалары кытта охсуһаммыт техникаларбыт алдьанан, эрэй бөҕөнү көрдүбүт. Эбии аһылыкка быйыл саас 2-лии тн. комбикорм, эбиэс ылбытым.
Учаастакка нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйах буолан, сайыҥҥы өттүгэр үүт ас үчүгэйдик барбат. Кииҥҥэ ыытан атыылыаҕы, суол-иис да суох. Онон ынахтарбытын ыабакка, бары күүһү окко уурабыт. Дьэ, билигин сүөһүлэрбит хотоҥҥо киирэн эрэллэр. Кыһыҥҥы суол арылынна да, сүрүн табаарбытын – тоҥ күөрчэҕи оройуоҥҥа атыыга ыытыахпыт. Былырыын эппит үчүгэйдик атыыга барбыта. Абыйдар, белай горалар, киэҥ күөллэр ылбыттара, быһа холоон 2 тн. атыылаабыппыт. Дьиэ кэргэн пиэрмэтэ буоларбытынан, бэйэ бородууксуйатын – сүөгэйи, күөрчэҕи, арыыны, быырпаҕы, суораты оҥоробут. Оҕолорбутун бэйэ холобурунан үлэҕэ иитэбит. Дьиэ ис-тас үлэтигэр, сайын окко, кыһын хотон үлэтигэр, мас мастааһыныгар, сылгы, сүөһү көрүүтүгэр бэйэбитин батыһа сылдьан үөрэнэллэр.
Төрүт дьарыкпыт – таба иитиитэ
Оройуоҥҥа хоту дойду маанылаах кыылын – таба иитиитинэн Майыар нэһилиэгэ дьарыктанар. «Табата суох биһиги эбээн норуота буолар кыахпыт суох», – диэнтэн Мария Лебедева кэпсээнин саҕалаата. – 3 сыллааҕыта Кэбэргэнэбитигэр таба ахсаанын ахсаанын элбэтэр сыалтан «Искра» бааһынай хаһаайыстыба тэриммиппит. Билиҥҥи туругунан ыстаадаҕа 67 табалаахпыт, мантан 36-та тыһы. Бу саас 21 төрүөҕү ылбыппыт. Табалар сайыҥҥы ыйдарга көрүллүбүттэрэ биллэр, мэччирэҥнэрэ дэлэгэй аһылыктаах, онон уойуулара үчүгэй. Тугуттар харахха быраҕыллар гына улааппыттар. Аҕыйах хонуктааҕыта кэргэним Федор Иванович уонна табаһыт Анатолий Захаров ыстаадаҕа, Мурун учаастагар кыстыы бардылар. Анатолий таба үлэтигэр уопута, билиитэ-көрүүтэ, сатабыла улахан көмөлөөх, онон киниэхэ махталбыт улахан. Балаҕан ыйын саҕаланыыта аттааһын уонна муоһу эрбээһин үлэтэ ыытыллыбыта. Билигин табалар хараалга киирдилэр.
Баһылыкпыт Иван Атласов табаһыттар кытаанах усулуобуйаҕа үлэлииллэрин учуоттаан, бюджетыгар үп көрөн, сүрүн наадалаах малларынан, бородууктанан, бензинынан толору хааччыйда. Бу эрэ буолуо дуо, туох баар докуомуоннарбытыгар кини сүүрдэ-көттө, дьиҥнээх патриот. Түгэнинэн туһанан, махтал истиҥ тылларын тиэрдэбин», – диэн сэһэргэһээччим кэпсээнин түмүктээтэ.
Алтынньы ыйга тыа хаһаайыстыбатын министерствотын өйөбүлүнэн Уһук Хоту сиргэ таба ахсаанын элбэтэр сыаллаах куонкурус ыытыллыахтаах. «Искралар» бу куонкуруһу ааһар түгэннэригэр Усуйаанаттан 500 табаны ылыахтара.
«Эркиннэр» 12,5 туонна үүтү ыатылар
Сыаҥааннаахха өр сылларга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар улахан кылаатын киллэрбит, убаастанар Федор Аксентьевич Павлов ыам ыйыттан «Эркин» бааһынай фермерскэй хаһаайыстыба тэринэн күүскэ үлэлиир.
– Быйыл «Муҥурдаах» ТХПК эстэн, хороҕор муостаах көрүүтэ-харайыыта суох хаалар кутталламмытыгар, бу саас патриотическай санаанан салайтаран, 51 сүөһүнү бэйэм көрүүбэр ылбытым. Билигин 20 ыанар ынахтаахпын, 1 оҕустаахпын уоннааҕылара ыччат сүөһүлэр. Окко былааммыт 86 туонна этэ, мантан 71 туоннатын оттоотубут. Былааммыт тэрээһин мөлтөҕүттэн туолбата диэххэ сөп. Эмискэ тэриммит буоламмыт, бириэмэбит олус ыгым, барыта биирдэ кутуллан киирбит курдуга. Этэҥҥэ буоллаҕына, уопутуран иһиэхпит.
Хаһаайыстыбабар икки ыанньыксыттаахпын, кыра да буоллар хамнастыыбын. Дария Томская, Евдокия Новикова уонна Татьяна Иванова ынах сүөһүгэ үлэлиир уопутаах кыргыттар, кинилэргэ эрэлим, махталым улахан. Хотон ис-тас үлэтигэр Виталий Томскай илии-атах буолар. Сайыҥҥы өттүгэр биир күҥҥэ муҥутуурунан 100 лиитэрэ үүтү ыы сылдьыбыттара. Билигин ынахтарбыт үүттэрэ аҕыйаан, күҥҥэ 30-ча лиитэрэни ылабыт. 6 ый түмүгүнэн уопсайа 12,5 туонна үүтү ыатылар. Маны таһынан 183 киилэ ынах арыытын оҥордубут, 960 сүөгэйи эрийдибит, суораты, кефиры бириэмэтигэр оҥорон иһэбит.
Кыһыҥҥы суол арылынна да, «Меркурий» федеральнай ситимҥэ киирэн, электроннай ветеринарнай сертификат оҥостор былааннаахпыт. Бу докумуона суох биһиги үлэбит харыс да хамсыыр кыаҕа суох. Маныаха туһааннаах тэрилтэ салайааччылара утары баран, көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбин.
Сылгы базата тэрилиннэ
Сылгы иитиитинэн улууска киэҥник биллэр Бальчиновтар дьиэ кэргэттэрэ былырыын «Сылгы базатын тутуу» бырагырааманан грант ыланнар, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Аҕа баһылык Александр Бальчинов 2002 сыллаахха «Силис» бааһынай фермерскэй хаһаайыстыба тэринэн, билигин 44 сылгыны көрөр, мантан 34 биэ (бу иһигэр дьон биэтэ эмиэ баар), 5 тый, 4 атыыр, 1 ат. Хаһаайын Уйаандьы учаастагар сылгы базатын тутта.
Дьиэтэ-уота, гарааһа, баанньыга, ыскылаата, көрүү-истии күрүөтэ тутуллан бүтэн, үлэлии тураллар. Аныгы олох ирдэбилинэн солнечнай батареянан уот ылаллар, телевизор көрөллөр, ас астаналлар. Эһиил Александр Данзан-Доржиевич теплица тутар былааннаах. Быйыл ууга кыһалҕалары көрсүбүттэр. Ол эрэн кэлин, айылҕа бэйэтэ биэрбит уутун – ардаҕы туһанарга диэн водосток оҥостубуттар. Уоллара Евгений сылгыларыгар 35 туонна кыстыыр оту кэбиспит.
«Бу иннинээҕи сылларга сылгыга улахан барыһа суох үлэлээбиппит. Онуоха эбии айылҕа моһуоктаабыта да баар. Убаһа бу иннинээҕи сылларга ортотунан 80 киилэ эрэ этэ, онтон 2018-2019 сс. 123 киилэҕэ тэҥнэстэ. Сылгы иитиитэ мээнэ буолбатах, элбэх сыраны көрдүүр, бириэмэтигэр аһатыахха, сирдэрин сотору-сотору кэрийиэххэ наада. Билигин базалаах буоламмыт, сылгылар туруктара, уойуулара үчүгэй. Кэргэним Александр үлэтигэр бэриниилээҕинэн маладьыас, күнэ-ыйа онтон саҕаланар. Оройуоҥҥа сылгы төбөтүн ахсаанын элбэтэр сыаллаах быйыл биэтин этинэн буолбакка, тыыннаахтыы эмиэ атыылыыр былааннаах. Уопсайынан, кэнники кэмҥэ эдэр да, биирдиилээн да дьон сылгы иитэр буолан эрэллэрэ кэрэхсэбиллээх. Абыйга Евгений Рязанскай, Анатолий Стручков, Василий Черемкин, Иван Слепцов, Радион Афанасьев, Анна Слепцова, Сардаана Слепцова уо.д.а. ис дууһаларыттан сүөһү ииттэллэрэ холобур буолар, киһини үөрдэр. Тыа сиригэр киһиэхэ дьарык элбэх, үлэлиэххэ эрэ наада. Сир тоҥордо да забой саҕаланыа. Убаһа этин батарыы туспа түбүк. Кииҥҥэ олохтоох бородууксуйаны – эти, үүтү атыылыыр маҕаһыын эбэтэр кыра хос да баара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Хаһаайыстыбалаах дьон бары да абыраныа этибит уонна оттон бэйэбит олохтоох аспыт буоллаҕа дии. Сүөһүлэр тириилэрэ, төбөлөрө, туйахтара забой кэнниттэн мээнэ ыһыллыбытынан хаалар. Бу боппуруоһу тустаах тэрилтэлэр быһаараллара, дьаһайаллара буоллар», – диир дьиэ кэргэн хотуна Людмила Егоровна.
Бальчиновтар сылгы иитиитинэн эрэ муҥурдаммакка, оҕуруот аһын дэлэйдик үүннэрэн, кыһыҥҥыга хаһааналлар. Быйыл 600 киилэ хортуоппуй ылбыттар, мантан 260 киилэтин нэһилиэнньэҕэ атыылаабыттар. Маны таһынан 80 киилэ хаппыыста, 20 киилэ моркуоп хомуйбуттар.
«Бу күннэргэ нэһилиэкпит баһылыгын, Тимофей Томскай дьаһалынан, олохтоохтор хортуоппуй сирин, тэпилииссэ буорун билиҥҥиттэн саҥардан, улаатыннаран биэрдиннэр диэн тыраахтарынан перегной астардылар. Нэһилиэнньэ үөрэ-көтө бэйэлэрин кыахтарынан таһыннылар. Баһылыкпытыгар олохтоохтор ааттарыттан барҕа махталбын тиэрдэбин», – диэн Людмила Бальчинова кэпсээнин түмүктээтэ.
Подробнее: https://ulus.media/2020/10/11/abyj-uluu-a-t-r-t-salaany-sajynnaryyga-t-rt-syllaah-bylaan-o-o-unna/