Кыайыы 75 сылын бэлиэтээhин чэрчитинэн «Мин бизнеhым» киин бэтэрээннэр уонна сэрии кыттыылаахтарын тустарынан кэпсээн сериятын таhаарар «Аҕа Дойду сэриитэ таарыйбатах дьиэ кэргэнэ дойдуга суо» диэн. Саха сирин урбаанньыттара бэйэлэрин аймах бэтэрээнэнрэ хайдах сэриигэ кыттыбыттарын туhунан кэпсиэхтэрэ.

 Хас биирдии бэтэрээн араас дьылҕалаах, кинилэр сэриилэспит суоллара Берлинтан Монголияҕа диэри кэлэр. Угүстэрэ билигин биhиги кэккэбитигэр суохтар, ол гынан барар кинилэр тустарынан өйдөбүл уонна ахтыы биhиги историябытыгар ерүү хаалыахтара.

 Ахтыы сурук (ИП Марфа Еттянова, Уөhээ Бүлүү)

А5ам Адамов Василий Иннокентьевич (Носкуо Баьылай) сэрии тулаайа5а 1930 сылга Ыам ыйын 2 кунугэр тереебут. Тереебут сирэ Сэбэки кырдала . Тереппут ийэтэ Маарыйа А5ам алталаа5ар ыалдьан елбут. А5ата Давыдовтан теруттээх Адамов Иннокентий Федотович эдэр сааьыгар ыалдьан олохтон туораабыт. Тереппуттэрэ эрдэ еленнер 1943сыллаахха оройуонна 100 миэстэлээх детдом аьыллыбытыгар оччотоо5у салалта туруорсан детдомна ылбыттар. 1943 сылтан Кэнтиккэ Ворошилов колхозка улэлээн 3 сыл Армия5а сулууспалаабыт. 1947 сылтан учугэй улэтин иьин Сталин тебелеех мэтээлинэн на5араадаланар, онтон салгыы кыайыы буолбута уоннуу сылынан Юбилейнай мэтээллэри ,улэ ветерана ,тыыл ветерана диэн урдук ааты ылбыта. 1961сылтан 28 сыл суоппарынан онтон кэлин Райсоюзка складчигынан Утуэ суобастаахтык улэлээн элбэх махтал суругунан ,грамотаннан  на5араадаламмыта. А5абыт барахсан сэтинньи 6 кунугэр 2001с 71 сааьыгар сылдьан ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта. Баара буоллар кыайыы 75 сылыгар 90 сааьа буолуохтаах этэ.

«Эһэбин кытта алтыспыт дьоллоох сиэммин» (ИП Алексеева Куннэй Васильевна, Горнай улууhа)

Мин Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа Ефремов Егор Ефимович сиэнэ буолабын. Мин киэн туттабын бу билиҥҥи эйэлээх олоххо биһигини аҕалбыт дьоннор ортолоругар мин эһэм баарынан.

Эһэм 1942 с. эдэркээн оҕо, 18 эрэ сааһыгар төрөөбүт дойдутуттан, олорбут өтөҕүттэн, Солоҕон Эбэтиттэн оттуу сылдьан сэриигэ барбыта. Бу санаан көрдөххө эп-эдэркээн оҕо. Кинини онно саалаах сэбиэккэ үлэлиир кыргыттар кэлэн бэбиэскэ туттарбыттар. Куотуохтара диэн саалаах сылдьаллар үһү. Хонтуораҕа хаайан туран, баҕар күрүөхтэрэ диэн манаан дьонннорун кытта көрүһүннэрбэххэ, улуус киинигэр Бэрдьигэстээххэ атын сэриигэ барааччылары кытта аҕалаллар. Ол курдук Бэрдьигэстээххэ хас да хонон бэлэмнэнэн баран, сүүһүнэн киһи Кэҥкэмэҕэ диэри сатыы айанныыллар. Сарсыарда куораттан массыыналар кэлэннэр 50-нуу киһинин симэн, тиэйэн барбыттар.

Ый курдук айаннаан, араас куораттары уҥуордаан сэриилэһэр сиригэр Украинскай фроҥҥа, Харьков куорат көмүскэлигэр сылдьар. Онно саллаатар бары бу дойдуттан ордор биллибэт диэн ибир-сибир кэпсэтээхтииллэрэ үһү. Сэри хонтуутугар киирэллэригэр командирдарга каска биэрэллэр эбит, саллааттарга каскалара даҕаны бинтиэпкэлэрэ, буулдьалара даҕаны тиийбэт үһү. Аттыгар сылдьар табаарыһын өлөрүн кэтэһэҕин, өллөҕүнэ кини саатын ылаҕыт диэн… Сэрии хонуутугар сылдьан, өстөөх буулдьатыттан төбөтүгэр күүскэ бааһыран өйүн сүтэрэн сыттаҕына өстөөхтөр билиҥҥэ туталлар. Ол билиэҥҥэ сылдьыбытын туһунан эһэм хаһан даҕаны кэпсээбэтэ үһү. Арай кэнники 90-сылларга аҕам Василий Ильич Алексеев бииргэ бултуу сылдьан, кэнэҕэски ыччакка анаан кинигэ суруйарга ылыннарар. Кинигэ 2005 с. “Билиэҥҥэ” диэн ааттанан олохтоох редакцияҕа күн сирин көрөр.

Билиэҥҥэ сылдьан Харьков куорат улахан түрмэтигэр 50-нуу киһини симпиттэр. Арааһынай омук барыта баар, ким кимин билбэт алдьархайа. Аһылыктара хоргуйан өлөр аһылык, ынах сиир проса диэн ыскылаакка умайбыт чох булкаастаах сиэмэ. Уута суох хоп-хойуу кофе курдук, чэйи киэһэ уонна сарсыарда аһаталлара. Маннык суруйар…Түрмэҕэ уу канализациятын барытын сабан кэбиспиттэр, суунар да ууну булбаккын. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри аһаабакка да үлэлиибит. Үтүө санаалаах харабыл түбэстэҕинэ уу иһэҕин. Күҥҥэ прикладынан, штыгынан охсуллубатах, анньыллыбтахан күнүн диэн суох…

Мин хоргуйан өлөрүм чугаһаата, кыайан тахсан киирбэт буоллум, иэдэйдим. Төбөм араанньытыттан тымныйан лааҕыр эмтиир сиригэр киирдим. Күн аайы 40 кыраадыс буоллум. Ол сытан ботугураан дойдубун кытта бырааһайдаһабын. Хараҕым да уута кэлбэт.  Балтым, быраатым ийэҕитини, аҕаҕытын үчүгэйдик көрүн диэн сибигинэйэбин. Быраас билиэннэй кырдьаҕас подполковник уоскутар. Саха сирэ тымныы, сэрии бүттэҕинэ дойдугар тиийиэн, үтүөрүөн диир. Таблетка биэрэр. Улахан эмтэнии суох. Оннук сытан арыый ама буолан уонча хонон баран түрмэбэр төттөрү кэллим…

Биһиги сэриилэрбит кимэн киирэн истэхтэрин аайы, билиннэйэдэри дойдуларын диэки куоттараллар…

Ити курдук араас эрэйи көрөн, өстөөхтөртөн атаҕастанан ыам ыйын 4 күнүгэр американскай армия босхолуур.

Эһэм дойдутуттан 7 сыл арахсан баран, арааһынай олоҕу көрөр. Хаста да өлө сыһар. Барыта анаммыт курдук, онтон хайдах эрэ мүлчү түһэн тыыннаах ордон испит.

Таҥараттан дьоллоох киһибин диэн кэпсиирэ. Мин эһэбин тыыннааҕар көрбүт, алтыспыт, кэпсэппит эмиэ дьоллоох сиэммин. Эһэм дойдутугар кэлэн, өр сылларга салайар үлэҕэ сылдьан, дьонун махталын элбэхтэ истибитэ. Эбээбин көрсөн ыал буолан, өлүөхтэригэр диэри дьоллоохтук олорбуттара. Иккиэйэх бэйэлэрэ 10 оҕону төрөтөн, 33 сиэни бүөбэйдээн, билигин 44 хос сиэннэрэ кинилэр олохторун салгыыллар.

Быйыл Кыайыы 75 сыла. Хас биирдии киһи, ордук кэнэҕэски ыччат, эйэлээх олох иһин сэриилэспит, олохторун толук уурбут саллаатар ааттарын үрдүктүк тутар, ытык иэстээхпитин умнумуохха.

Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат (ИП Румянцева Лидия Прокопьевна, Нам улууhа)

Киhи аймах историятыгар саамай элбэх хаан тохтуулаах иккис Аан дойду сэриитэ буолбута.

ХХ-с уйэ ынырык трагедията – А5а дойду Улуу сэриитэ биhиги норуоппутугар аата-ахсаан биллибэт эрэйи-муну, кутур5аны а5албыта. Ол онтон мөлуйуөнунэн дьон: ийэлэр, огдооболор уонна тулаайахтар сурэхтэрэ кун бугуннэ диэри ыарыынан ньуөлуйэр.

Биhиги албан аатырбыт биир дойдулаахтарбытынан А5а-дойду Улуу сэриитин саллааттарынан киэн туттабыт. Саха сиритттэн 62 тыhыынчанттан тахса буойун А5а Дойду көмускэлигэр кыттыбыта.

Тыыл улэhиттэрэ эмиэ, ардыгар бэйэлэрин кыахтарынан, харыстаммакка улэлээн, Кыайыыга кылааты киллэрбиттэрэ. Фронна элбэх итии танаса, кунду туулээх, сыаналаах мал-сал, аhылык ыытыллыбыта. Тыылга Кыайыыны кырдьа5астар, дьахталлар уонна о5олор уhансыбыттара. Ол курдук Чурапчы оройуонунан дьоно-сэргэтэ сэрии сылларыгар куустэрин-кудэхтэрин, олохторун Кыайыы туhугар анаабыттара. Бу улууска биир улахан алдьархайынан сэрии сылларыгар колхозтары хоту көhөруу буолла.

Көhуу туохтан са5аламмытай? Чурапчы улууhугар 1939 сылтан са5алаан улахан кураан туспут аhына бө5ө буолбутут. Ардах, хаар туспэт сыллара кэлбиттэр, куөллэр уолан хаалбыттар.

Дьиннээх сут кураан 1939 сыллаахха буолбут. Тыыннахтар кэпсииллэринэн, көhуу туhунан сурах ырааас халлаанна этин эппитин курдук соhуччу эбит. Кырдьа5астар улахан санаа5а туспуттэр, эдэрдэр ээл-дээл көрсубуттэр.

1942 сыл атырдьах ыйын 17 кунугэр көhуохтээх дьоннор тустарынан улахан мунньах буолбут. Мунньахха көhууну тэрийии туhунан маннык соруктар турбуттар:

Киhи барыта көhөр, ким да хаалара көнуллэммэт. Балык бултааhыныгар көспуттэргэ государственная чэпчэтиилэр олохтоноллор. Көспуттэр армия5а ынырыллыбаттар. Дьиссипилиинэни кэhии, буруйу оноруу хааччыллаллар, ыйга биир киhиэхэ 16 киилэ бурдук бэриллэр.

Көhөр устуу ыалга биирдии көлө булуллуохтаах, ыал 16 килограммтан ордук таhа5аhы ылара көнулэммэт. Колхозтар суөhулэрин, сылгыларын заготконтора5а туттараллар, көлөлөрун барытын, ыанар ынахтарын сор5отун илдьэ бараллара көнуллэнэр.

Көhуугэ бэлэмнэниигэ 14-15 хонук бэриллэр. Бала5ан ыйын 5 кунугэр оройуон урдунэн көhуу са5аланар, ый маннайгы декадатыгар барар колхозтар Аллараа Бэстээххэ баар буолуохтаахтар диэн соруктар турбуттар.

Ыаллар суон тииттэн быhан туөрт эбэтэр икки көлуөhулээх тэлиэгэлэри оностубуттар, аара умайан тахсаары гынна5ына көлөлөрун сыбаан биэрэллэр эбит.

Аллараа Бэстээххэ колхозтар борохуот кэлиитин кэтэhэр 4-5 хоммуттар, сорохтор нэдиэлэ, ый анара, сорхтор 26 хонук кэтэспиттэр, аhа5ас халлаан анныгар, талах төрдугэр ордууланан сыппыттар.

Көhуу алдьархайа бу мантан са5аламмыта. Көлө, суөhу сутуутэ элбэхтии тахсыбыт. О5о-уруу, кырдьа5астар тымныйан ыалдьыылара са5аламмыт. Суөhуну аhатар от суох буолан Бэстээххэ 94 суөhу ыран охтбут, элбэх ынах суөhу, сылгы суппут. Дьоннор хоту оройоуннарга көhөн тиийэллэригэр өлбуттэр ахсааннара суурбэччэ киhиэхэ тиийбит, 56 суөhу аара көннунэн өлбут.

Дьоннор бары дьиэтэ-уота суох кумах кытылга суөкэммиттэр.

1943 сыл бала5ан ыйын 1 кунунээ5и туругунан көhөн кэлбиттэртэн улэни кыайар 439 киhи хоргйуан өлбут, 123 хаhайаастыба, 627 киhи а5ыйаабыт диэн правильство5а туhэрбит докладнойдарыгар суруйбуттар.

Чурапчы иэдэннинэн буолбут куус өттунэн көhөруу Хайахсыт нэhилиэгин эмиэ тумнубатах.

Бу нэhилиэктэн 405 киhи барбытыттан билигин Хайахсыкка 22 көhөруу кыттылаа5а олорор.

Көhуугэ биhиги эhэбит уонна эбээбит, элбэх аймахтарбыт сылдьыбыттар. Мин эбэм (ийэм ийэтэ) бииргэ төрөөбут быраата Мишкин Гаврил Николаевич уонна ийэм таайа Софронов Тит Алексеевич көhуугэ сылдьыбыттар. Кинилэр ахтыыларын киллэрэбин.

«Миискиттэр саастарын тухары кыhын-сайын арахсыбакка, учугэйкээн икки ампаар дьилэрин тилэри ус мас бутэйинэн куруөлээн, сурдээх учугэйдик, уйэлэригэр харыс да сири сы5арыйбакка уут тураннык олорбуттар. Бу өнөр сирдээх-уоттаах, намылыспыт лабаалардаах бөлөх-бөлөх ууммут ус арыы бөлкөйдөөх чараннарыттан арахсаары оhохторун тигинэччи оттубуттар, тэлгэhэлэригэр икки сиргэ туптэ онорон унаарыппыттар. Ийэлэрэ ус олордуу сэлиэhинэй алаадьыга онорон лаhыгыраппыт. Ытык кырдьа5астара Бөтуөккэ көхсун быhа сиэтэн бөкчөгөр да буоллар, саналаах сайа5аhа, кэпсээннээх бэрдэ, остуоруйаhыт олуhа. Быраата Ньукууска элбэх о5олоох ыал а5а баhылыга элэккэй майгылаах, мас ууhа ааттаа5а киhи. Бу ыраах айанна аттанар аhылыктарын аhаары тэриннэхтэрэ. Былыргыттан утуө-мааны суобастаах буолан «Ыстапаанкалар дуо» дэппит ыал. Ол кырдьа5ас дьон хайаан сиэрдэрин кэhиэхтэрэй, дуомугар да буоллар уоттарын аhатан ара5ыстахтарына. Чараннарыттан хонноллоругар биир таммах харах уутун тохпокко диэн кытаанахтык субэлиспиттэр.

Биир о5ус сыар5атыгар таhа5астарын бобо кэлгийэн, о5устаах сыар5а кэнниттэн алта эмдэй-сэмдэй о5олор ийэлээх а5аларын диэки кылап-халап көрө-көрө, борбуйдарын сыыhа эйэнэлии истилэр. Чараннарын со5уруу са5атыгар тиийиилэригэр аба5алара Буөтуккэ барыларын тохтотон, чаранын диэки тобуктаан олорон, танара5а унэн намыылытта. Бутэhигэр бары истэр гына: «Чаранмыт барахсан иччитэ, Иэйэхсит Ийэ хотуммут, ханна да тиийбиппит иhин өрөhуйэ-өллөйдуу, о5олоргун көмускуу, хараhыйа сылдьар буолаар дуу», — диэт, икки суотайдаах бытыылкатыгар маа5ын уотун аhаппытыгар ордубут арыгыны, уна илиитинэн иhинэн киэнник далайан чаранын диэки ыhан кудээриттэ. Хара5ын уутун таhаарбакка, чөллөркөйдук этэн-санаран, дойдутутун бутэhиктээхтик аhаппытынан астыммыттыы, Буөтуккэ бэрт тиэтэлинэн хачыгырыйан, сыар5алаах о5ус иннигэр киирэн, айан суолун аартыгын тэлэйэн, барбах тайа5а куөрэнэлии турда…».

Тумукпэр маны этиэхпин ба5арабын. «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат»… билинни көлуөнэ бу тыллары өйдуурэ, сэриилэспит уонна сэрии сылларыгар улэлээбит дьоннор тустарыгар өруу кыhаллара, кинилэргэ куруук көмөлөhөрө наада. Ус хотугу оройуоннарынан көhөруу сылларыгар Чурапчы колхозтаахтара 2000 чугаhыыр киhи өлбут. Тыыннаах ветераннар ахтыыларынан 1196 киhи өлбутэ испииhэктэнэн чуолкайдаммыт. Алдьархайы анардарынан, эрэйи энэрдэринэн тэлбит Чурапчы улэhит дьоно ханна да олордоллор, сырытталлар, ханна да улэлээтэллэр саталларынан, кыайыгастарынан дьону сөхтөрөллөрө.

ГАУ РС (Я) «Центр «Мой бизнес»